FRETILIN ho AMP:
Se Los mak iha Legitimidade Forma Governo?
Carlos da Silva L.F.R. Saky
Carlos da Silva L.F.R. Saky
Eleisoens legislativas hotu
ona no Fretilin sai nudar partido vencedor. Parabens ba vitoria Fretilin
nian. Maibe vitoria nee hanesan ema han na’an fahi la tau masin. Manan
maibe susar atu forma Governo hodi ukun tanba la hetan maioria
parlamentar.
Tuir Konstituisaun Fretilin iha legitimidade tomak
atu forma Governo, maski Governo minoritario ida. Problema boot ba
Governo minoritario mak Governo sei hasoru krize institusional ou monu
monu kuando Orsamento de Estado hetan rejeisaun (penolakan) dala rua
iha Parlamento Nacional (PN)
Atu bele iha estabilidade
institusional ou governativa mak presiza iha maioria parlamentar. Ba ida
nee Fretilin presiza serbisu makaas hodi bele hetan koligasaun ho
partido sira seluk hodi bele hetan maioria nee. Fretilin koko no
hakbesik an ona ba partido opozisaun sira hanesan PD, UNDERTIM ho
KOTA/PPT. Maibe Fretilin la konsegue konvense PD, maski PD rasik, nudar
primeiro partido nebee defende Gabinete de Unidade Nacional hafoin
hatene rezultado eleisaun iha nebee la iha partido ida hetan maioria
parlamentar.
Partido opozisaun sira nebe hetan representasaun
iha PN, maioria lakohi halo koligasaun ho Fretilin. Insucesso
(kegagalan) Fretilin nian hanesan rezultado husi sala lideransa Fretilin
nian rasik. Iha tinan lima nia laran, durante kaer Governo, lakohi
halo dialogo ho partido opozisaun sira. Erro nee mosu tanba, lideransa
Fretilin nian, la hatene halo leitura politika no sempre fiar katak
Fretilin sempre manan ho maioria absoluta, maski ninia fundamento la
iha. Nee hanesan fuan husi arrogansia politika lideransa Fretilin nian.
Agora hetan rezultado la diak, lideransa Fretilin hanesan hakneak hodi
halai tuir partido opozisaun sira nian kotuk hodi buka tulun atu ukun.
Aat liu tan agora mos hakarak forma Governo Unidade Nacional, maski
desde uluk kedas sempre kontra ho razaun hamate demokrasia. Agora tanba
deit poder, lideransa Fretilin nia, la laran rurua, atu tolan moris
manduku no buat hotu nebe durante nee dehan la diak, maibe opozisaun la
husik Fretilin tolan buat aat sira nee.
Ho lakohi simu Fretilin
iha Koligasaun ou Governo Unidade Nacional ida, partido opozisaun hat
(CNRT, ASDT/PSD ho PD) hamosu tiha ona Memorando de Entendimento (ME)
ida liu husi forma koligasaun ida nebee sira bolu Aliança com Maioria
Parlamentar (AMP).
Konteudo husi dokumentu ME nebee AMP hasai,
em geral diak, so ponto ida mak ladun diak ba demokrasia, mak ida aplika
“estricta disciplina de voto” iha PN. Nee signifika deputado husi
membro AMP nian, labebe fo nia votos tuir deputado ida-idak nia
konsiensia, maibe tenki tuir instrusoens husi ulun partido sira nian.
Ladun diak tanba halo deputado sira sai “yes man” hanesan eksperiensia
Fretilin nian iha tinan 5 liu ba. Maski la diak, maibe rai sira nebe
avansadu no demokratiku tebes mos aplika disciplina de votos ba kestoens
balu no fo liberdade ba deputado sira atu vota tuir nia konsiensia ba
kestoens seluk. Ita hein AMP mos bele hola dalan ida nee.
Haree
ba realidade rua iha leten, se los mak iha legitimidade atu forma
Governo? Fretilin ka AMP? Tuir Konstituisaun RDTL, artigo 106: “O
Primeiro-Ministro indigitado pelo partido ou aliança dos partidos com
maioria parlamentar, ouvidos os partidos políticos representados no
Parlamento Nacional”.
Buat nebee sai polemika agora mak kona ba
interpretasaun konseitu “maioria parlamentar” ho “aliança de partidos”
iha artigo 106 nee. Fretilin dehan sira mak hetan “maioria parlamentar”
tanba sira mak manan eleisaun legislativa, la interesse manan ho barak
ka ho oituan. Maibe Fretilin halo haluha tiha sistema eleitoral Timor
nian nebee previlegia “sistema proporcional”. Karik Timor mak kaer
“sistema maioritário”, Fretilin iha razaun, tanba haree husi partido
ida-idak, Fretilin mak hetan maioria iha PN tanba nia mak manan iha
eleisoens legislativas. Enkuanto membro sira AMP dehan Fretilin la hetan
maioria parlamentar tanba, iha eleisaun sira hetan deit 29%, nebe fahe
ba numero deputados Fretilin iha deit deputado hamutuk nain 21 husi
numero total deputados nebe hamutuk nain 65. Enkuanto partido opozisaun
sira nebee forma ona AMP, tuir ponto de vista “sistema proporcional”
nian, dehan sira mak hetan maioria parlamentar, tanba partido 4 nee tau
hamutuk sira nia votos liu ona 50% ou, fahe ba deputado karik sira iha
deputado hamutuk na’in 37.
Kona ba “aliança de partidos”,
Fretilin argumenta katak “aliança” nee refere ba “aliança” nebe forma
antes de eleisaun. Nee signifika Fretilin mak iha maioria parlamentar
enkuanto “aliança” sira nebe forma husi PSD/ASDT ho KOTA/PPT la hetan
maioria iha parlamento. Enkuanto membro sira AMP nian iha interpretasaun
seluk. Tuir sira, “aliaça” nee la’os refere de’it ba iha “aliança” nebe
halo antes eleisaun, maibe refere mos ba aliança nebee halo depois de
eleisaun. Ho razaun nee mak bolu “aliança husi partido sira ho maioria
parlamentar”. Dala ruma sira bele iha razaun. Se mak interpreta diak liu
artigo ida nee so ema sira estuda kona ba direito, no liliu ema sira
nebee hatene Konstituisaun RDTL nian hetan influencia makaas husi rai
nebee.
Timoroan hotu hatene, Konstituisaun RDTL, maior parte
hola husi Konstituisaun Portugal nian. Tuir ema badaen lei nian ka
constitucionalista português, Pedro Bacelar de Vasconcelos, nebee tuir
tulun hakerek Konstituisaun RDTL nian no hanesan mos Coordenador
Fakuldade Direito (FUP) iha Timor no dosen Lu Olo ho membros deputados
barak Timor nian katak: “La tama ulun tau iha kauza legitimidade
konstitusional ho politika husi governo ida forma husi aliança
maioritária opozisaun nian” (Diário Digital/Lusa, 08/07/2007). Nia dehan
“Timor Leste iha sistema proporcional ida, la’os iha sistema
maioritário” hanesan Inglaterra nian. Karik sistema maioritário,
Fretilin iha razaun, katak sira mak manan, maibe sistema proporcional la
funciona hanesan Fretilin hanoin nee. Nee signifika Fretilin manan duni
eleisaun legislativa, maibe la hetan maioria parlamentar kompara ho AMP
nian. Prof. Bacelar mos hateten katak, interpretasaun ida katak
“aliança de partidos” nee refere ba aliança antes eleisaun, hanesan
interpretasaun ida nebe la hetan iha Konstituisaun RDTL nian.
Ikus
mai, presidente do Tribunal de Recurso, nebee acumula funsoens Tribunal
Constitucional, esklarese ona ba jornal Expresso katak Konstituisaun
Timor nian simu juridikamente aliansas sira nebee halo depois de
eleisaun. Buat nebee agora iha jogo la’os kestaun juridika, maibe
kestaun politik.
Antes kedas,ema matenek nain husi Australia,
Damien Kingsbury, professor associado Universidade Deakin, Melbourne mos
fo hanoin hanesan Bacelar. Nia afirma: “Alkatiri kala mehi hela no
hanoin partido ida ho minoria iha parlamento iha legitimidade politika
boot liu kompara ho koligasaun maioritária ida”, hakerek Kingsbury iha
debate husi rede ETAN nian.
Damien mos hateten katak, artigo
106, husik fatin ba “governo minoritário ida hanesan iha kualker
demokrasia parlamentar”, maibe mos “iha artigo nee koalia momos kona ba
alternativa koligasaun ida”.
Se ita haree no tetu didiak, artigo
nee loke dalan hela ba Fretilin hodi forma Governo, maibe mos la taka
dalan ba AMP hodi forma Governo. Nee signifika, tuir Konstituisaun RDTL
nian, sira rua hotu iha legitimidade atu forma Governo. Kestaun nebee
krusial no determinante liu ita koloka hodi hola desizaun ba interesse
nacional ho povo Timor nian mak ida nee: Se mak bele garante liu
estabilidade ho sustentablidade governativa? Pergunta ida nee iha
relasaun ho estabilidade politika, social ho ekonomika.
Fretilin
ho minoria iha Parlamento, bele forma Governo minoritário ida, maibe
haree husi politika nian, susar garante estabilidade ho sustentabilidade
governativa. Teorikamente se mak bele garante ida nee mak AMP. Maibe
iha pratika ita la hatene, tanba kualker dezentedimentu entre membros
AMP nian bele mos hamosu krize institusional. Risku boot ida ba AMP mak
koligasaun nee forma husi partido barak. Tanba partido ida-idak iha nia
hanoin, nia vizaun ho nia interesse politika ho ideologika la hanesan
bele provoka dezentendimentu iha sa tempo de’it. Atu evita buat hirak
nee, membro AMP sira assina ona Memorando de Entendimento (ME) ida hodi
bele ukun to’o tinan 5.
Karik Fretilin mak forma duni Governo
minoritário ida, ita la precisa hein to’o fulan lima ka nen hodi haree
Governo nee monu. Fulan oin kedas, kuando aprezenta “Orçamento de
Estado” la hetan aprovasaun dala rua tutuir malu iha PN mak, tuir
Konstituisaun, Governo monu kedas no tenki konvoka eleisoens
antecipadas. No klaru tebes ona katak AMP sei vota kontra “Orçamento de
Estado” nebee “Governo Fretilin” sei aprezenta. Se iha milagre ruma,
Orçamento de Estado nee bele passa, maibe susar tanba, iha ME entre
membros AMP nian, koalia klaru tebes, sira nia deputados sei vota tuir
ulun boot partido sira nia instrusoens.
Se Fretilin mak forma
Governo minoritário ida, Governo nee sei depende total ba opozisaun. Nee
signifika Governo Fretilin la implementa ninia programa rasik maibe
implementa fali opozisaun sira nian. Nee signifika Fretilin bosok nia
eleitores sira. Sira nia liderança so hakarak sai boot deit, maibe poder
la iha, tanba nee hakruk tomak ba opozisaun hodi bele sai boot, maibe
la realiza sira nia programa rasik nebee sira promete hela ba sira nia
eleitores iha kampañe laran.
Se ita hanoin no hakarak duni
estabilidade ho paz iha Timor, dalan diak liu mak Fretilin rasik buka
forma Koligasaun maioria ida iha Parlamento hodi bele ukun ho
estabilidade. Maibe, tanba, susar ona hetan koligasaun maioria iha PN,
diak liu sai opozisaun du ke obriga an forma Governo ida nebee hatene
momos tiha ona sei monu iha fulan ida ka rua nia laran.
Se
Fretilin hanoin duni estabilidade ho povo Timor nian diak, diak liu
husik ba AMP forma Governo tanba sira hetan ona maioria parlamentar liu
husi Memorandun de Entendimento nebee partido hat (CNRT, PSD/ASDT ho PD)
nee assina hamutuk.
Maibe se Fretilin ulun moruk no obriga an
forma Governo minoritario ida, iha legitimidade tomak ba ida nee, maibe
hein Governo monu iha fulan hira mai nia laran no tenki bolu fila Timor
oan sira ba tuir eleisoens antecipadas. Rai ida atu la’o diak no fo
moris hakmatek ba ninia povo, legitimidade de’it la to’o, maibe presiza
legitimidade ida nebee akompaña ho estabilidade ho sustentabilidade.
Sa-ida
mak Fretilin hakarak hetan husi eleisoens antecipadas? Hakarak manan ho
maioria absoluta ka hakarak fakar ran tan dala ida? Ka lideransa
Fretilin lakohi assume responsabilidade kona ba rezultadu aat nebee
ninia partido Fretilin hetan ona ho kria krize hodi eksplika ba ninia
militante sira katak partido opozisaun sira mak la husik sira ukun?
Fretilin bele koko buat sira nee, maibe halimar ho povo Timor nia vida
ho futuro sei lori deit imagem aat ho lakon konfiansa husi povo ba
Fretilin.
Tuir hakerek na’in, diak liu Fretilin lalika mehi atu
manan ho maioria absoluta, tanba iha eleisoens antecipadas, eleitores
ida-idak sei vota nafatin ba nia partido hanesan eleisaun liu ba no
ninia rezultadu sai mai hanesan deit. No bele halo moe liu tan Fretilin,
tanba iha eleisoens anticipadas, Fretilin ninia derrota garantido tiha
ona, tanba membro AMP sira iha tiha ona akordo ida katak: “Partido sira
nebee assina hamutuk memorando de entendimento nee se hakat ba oin
hamutuk ho lista ida deit ba PN karik iha eleisoens interkalares” ou
anticipadas. No la taka mos dalan ba partido barak nebee iha eleisaun
legislativa liu ba la hetan reprezentasaun parlamentar atu haruka hotu
sira nia votos ba AMP nee. Fretilin tenki hanoin katak iha eleisoens
prezidensiais, Lu Olo manan iha 1ª volta, maibe iha 2ª volta Lu Olo hemu
we to’o bosu tanba partido opozisaun sira tau votos hamutuk hotu. Karik
iha duni eleisoens anticipadas ninia rezultado sai mai sei hanesan
lolos 2ª volta eleisoens prezidenciais nian.
La taka mos
dalan ba Fretilin sei bele hetan votos balu husi militantes partido
sira tama museu nee ona. No bele mos hetan votos balu husi militante ka
simpatizante partido sira nebee forma AMP nee, liliu sira nebee defende
koligasaun sira nian partido ho Fretilin du ke entre membro sira AMP,
maibe la sei barak. La taka mos dalan ba eleitores Fretilin nian bele
halai ba AMP se AMP mosu ho programa diak no figura sira nebee durante
nee povo fiar mosu hamutuk hodi fo konfiansa liu tan ba povo atu moris
diak ho hakmatek.
Haree buat hirak nee hotu, karik lideransa
Fretilin nian hanoin ho matenek no hanoin duni povo nian diak, diak liu
mak passa ba opozisaun no lalika buka koko sorti hodi forma Governo
minoritario ida nebee ninia futuro ema hotu hatene tiha ona sei ukun
deit loron balu.
Se Fretilin interessado tebes ba forma Governo
minoritario ida hodi hakat ba eleisaun anticipadas, povo Timor ho mundo
tomak nia matan sei tau ba Fretilin katak, partido ida nee hanoin poder
de’it no buka hanaruk krize ho instabilidade ou interessado liu ho fakar
ran, tanba hatene momos tiha ona katak sei lakon mos sei hakarak obriga
an ba nafatin.
Agora seidauk iha de’it eleisoens anticipadas
mos, militante Fretilin nian halo ameasa ona atu oho Mario Carrascalao,
lori bomba molotov ataka secretario-geral PD nian, Mariano Sabino, iha
Dili Beach no komesa halo violensia ona iha sub-distrito Uatu-Lari.
Ita
hein fitun mutin Fretilin nian bele leno naroman ba sira nia ulun boot
sira nian kakutak hodi evita krize naruk ho habadak povo nia terus.
Artigu ne'e hatun iha Forum Haksesuk, 15/07/2007