Partido Politik Ninia Funsaun ho Ninia lideransa Nebe Diak

PARTIDU POLITIK NINIA FUNSAUN HO NINIA LIDERANSA NEBE DIAK

Husi Carlos da Silva L.F.R. Saky

Hakerek ida ne’e kona-ba saida mak partidu politik ho ninia funsaun iha rai ida nia laran, nune’e mos kona-ba lideransa partidu politik nebe diak. 

Partidu politik hanesan organizasaun politik ida nebe halo tuir ideolojia ida ka harii ho objetivu espesial ida. Bele mos defini partidu politik hanesan klibur ka asosiasaun husi ema lubun ida nebe iha hanoin ho orientasaun politika hanesan.

Tuir Sigaun Neuman, partido politik nudar organizasaun ida nebe halu artikulasaun entre autor politik sira nebe ativu iha sosiedadi nia leet. Sira ne’e konsentra an ba halo kontrolu ba poder ukun. Autor sira ne’e halo kompetisaun ba malun hodi hetan apoiu husi povu hodi hasoru grupu sira seluk nebe ninia vizaun la hanesan ho sira nian.

Ba Miriam Budiarjo, entende partidu politik nudar grupu organizadu ida iha nebe ninia membru sira iha orientasaun ba valor ho aspirasaun sira nebe hanesan. Objetivu husi grupu ne’e mak atu hetan poder politik liu husi dalan konstitusional hodi halo la’o sira nia politik.

Enkuantu Sri Sumantri defini partido politik nudar organizasaun ida nebe halo klasifikasaun iha sosiedadi nia laran bazeia ba hakarak nebe hanesan hodi luta ba aspirasaun politika tuir orientasaun sosiedade nian atu halo orden iha sosiedade nia laran sai diak liu.

Nune’e partidu politik nudar grupu husi individuu sira nebe iha simbolu pessoal nebe hanesan. Simbolu sira ne’e artikula liu husi simbolu sira nebe konstroe ba simbolu sira poder nian. Prezensa partidu politik nudar lalenok ba direitu ema nian nebe hetan fatin aas, liuliu direitu ba komunikasaun. Komunikasaun nudar direitu ida atu hasai opiniaun ka hanoin bazeia iha valor nebe grupu ida iha. Ho liafuan badak, partidu politik nudar organizasaun ida nebe halibur ema hotu nebe iha hanoin ho tendensia politik ho ideologis hanesan kona-ba vida politika, ekonomika ho sosial nebe hanesan bazeia ba prinsipiu ho valor sira nebe mos hanesan. Nune’e, politik na’in ida, bainhira senti ka haree prinsipiu ho valor sira ka ideolojia nebe nia fiar la reprezenta ona nia hanoin ho nia fiar iha partidu ne’e, mak nia bele husik partidu ne’e hodi ba hamutuk fali ho partidu nebe defende prisipiu, valor ho ideolojia nebe hanesan ho nebe nia defende ou bele harii partidu ketak ida hodi implementa prinsipiu, valor ho ideolojia nebe nia fiar, ka bele hela nafatin iha partidu laran hodi luta atu hametin hikas prisipiu, valor ho ideolojia nebe foufoun partidu ne’e komunga.

Partidu politik sira nia planu estratejik ko programa tenki leno an ba prinsipiu, valor ho ideolojia nebe partidu defende. Iha Timor-Leste politik na’in sira ladun fo atensaun ba prinsipiu, valor ho ideolojia. Barak liu harii partidu por naran harii deit hodi buka poder, tanba ne’e, ita haree partidu sira mosu hanesan ai-kulat iha tempu udan, maibe partidu sira ne’e ninia programa kuaze hanesan hela, maibe sira mos lakohi hamutuk. Tanba mos la fo importansia ba prinsipiu, valor no ideolojia, partido sira mos halo koligasaun hodi hetan poder deit hodi ukun, maibe la haree ba sira nia programa ho ideolojia hanesan ka lae. Kuaze impossivel partidu estrema eskerda ida ninia prinsipiu, valor ho ideolojia hanesan fali ho direita ida nian iha nebe bele permite ba sira rua atu forma koligasaun ida. Tanba la hanesan, tuir lolos sira labele tama hamutuk iha governu ida, maibe iha Timor nian bele hotu, kanten ba ukun, halo estrema eskerda ho estrema direita mos bele forma koligasaun diak hela. Kanten mos ba ukun, dirijente partidu balun nian, kesi ikun fali ba partidu ka lider partidu seluk nian, sein iha konsiensia katak nia iha ninia partidu rasik no lider seluk iha ninia rasik. La konsegue dada rai-ketan entre partidu ka lider husi partidu lahanesan, tanba kestaun pragmatizmu no emosional entre lider ida ho lider seluk, Sira nia hanoin mak oinsa hetan poder no ukun, sein tetu aspektu valor, prinsipiu ho ideolojia. Barak liu halo politika tuir emosaun duke tuir rasionalidadi ida nebe hahii aas kestaun valor, prinsipiu ho ideologia.

***

Iha rai demokratiku ida, partido politik ninia funsaun nudar instrumentu komunikasaun. Prosesu komunikasaun halo ho diresaun rua, husi leten ba karaik liu husi dalan formal no husi karaik ba leten liu husi feedback. Seluk ho ne’e partido politika mos sai hanesan ai-klaletek hodi halo ligasaun entre sira nebe ukun, governar, ho sira nebe simu ukun, governado, ho pozisaun nudar komunikante ka komunikador. Funsaun nudar ai-klaletek ne’e importante tebes tanba iha parte ida, politik governu nian tenki esplika ba ema hotu iha sosiedade nia laran no iha parte seluk governu tenki sensivel ba ejijensia sosiedadi nian.

Kona-ba komunikasaun ne’e, la’os halo internalmente de’it, maibe external mos. Partidu politik nebe diak mak partidu nebe la kesi an metin ba partidu ida, maibe loke komunikasaun politik ho partidu politik hotu-hotu. Ho komunikasaun nebe diak ne’e, la’os diak de’it ba garante estabilidadi, seguransa no paz, maibe loke mos odan matan ba possiveis koligasaun iha futuru. Bainhira partidu ida loke kanal komunikasaun ho partidu hotu-hotu mak iha opsaun barak hodi forma koligasaun ho partidu nebe de’it, Klaru tenki hili opsaun nebe tenki lori vatajen ba partidu, la’os ba individuu iha partidu nia laran. Vantajen ba partidu signifika, programa barak husi ninia partidu hetan aseitasaun husi partidu sira nebe forma koligasaun hamutuk, nune’e mos membru barak husi ninia partidu bele tama iha governu ou okupa pozisaun estratejika barak hodi implementa programa sira nebe ninia partidu ho partidu sira seluk defende hamutuk. Partidu ida hetan rezultadu nebe diak, maibe iha governu la reprezenta proporsaun nebe justa, maibe lider partidu sira aseita deit tanba sira hetan ona fatin iha governu, ne’e la’os vantajen ba partidu, maibe vantajen ba individuu. Dala ida tan, vantajen ba partido la’os luta atu hetan kadeira ba an mesak, maibe luta atu halo program partido nian tenki sai hanesan programa governu nian, no tenki hetan proporsaun ba pozisaun sira tenki justa tuir rezultadu eleisaun nian ka tuir kadeira sira nebe hetan iha parlamentu.

Funsaun seluk husi partidu politik nian mos hanesan instrumentu ba rekrutamentu, hodi buka membru foun hodi bele partisipa iha prosesu politika. Ho rekrutamentu, loke biban ba sidadaun sira hotu atu partisipa ativu iha politik, nune’e mos hodi bele garante ejistensia ho kontinuidadi partidu nia moris no hanesan mos dalan ida hodi halo selesaun ba lider. Funsaun seluk husi partidu politik nian mak hanesan regulador ba konflitu iha sosiedadi plural ida nia laran, nebe iha tendensia halai ba konflitu. Iha kondisaun ida hanesan ne’e mak partidu politik sai importante hodi minimiza tendensia ba konflitu ne’e liu husi aktividadi sira partidu nian ka liu husi rekrutamentu hodi sai membru partidu nian. 

**** 

Partidu politik ho ninia lideransa hanesan osan ida ho matan rua. Partidu politik hotu-hotu harii ho objetivu atu ukun no hakarak lidera prosesu hodi hola desizaun. So organizasaun sira nebe laiha karakter politik partidaria mak lakohi ukun. Tanba hakarak ukun no lidera prosesu mak obriga partidu politik sira hotu tenki prepara kandidatu sira atu sai lider. Lider nebe bele regula lalaok governu nian. Iha prosesu internal hodi prepara lider ba partidu ne’e, funsaun partidu nian nebe tenki hetan atensaun maka’as mak preparasaun kuadrus. Prosesu ida nebe tenki halo kuadru sira sai maduru politikamente hodi lidera, atu iha kontestu governasaun lokal ka nasional, ida ne’e mak tenki hetan atensaun espesial.

Iha Timor-Leste bele dehan partidu politik sira seidauk konsege hamosu lideransa ida nebe ho kualidadi tanba kuadru barak husi partidu sira nian, barak liu mak lafiar-an, iha tendensia atu buka sadere ka kesi ikun ba lider nebe la’os iha sira nia partidu laran, maibe iha partidu seluk. Karakter ambiguidadi no plin-plan sira ne’e mak halo ohin loron iha Timor-Leste, politik na’in sira nebe la halo politik ho dignidadi no integridadi hetan karimbu politik “les kelen, tanba ain ida ida partidu A no ain seluk iha partidu B. Politik na’in sira nebe joga politik lees kelen ne’e, halo ida ne’e la’os naran halo de’it, maibe halo hodi hetan buat ruma. Halo tanba hakarak hetan projetu ka hakarak hetan pozisaun. Tanba sira fiar katak ho lider nebe sira tabele ba, maski la’os husi sira nia partidu, mak fasil ba sira bele hetan projetu ka pozisaun, ho lider seluk sira la hetan. Politik na’in sira hanesan ne’e la serve ba partidu, tanba sira iha sira nia ajenda mesak, halo politik ba sira nia interesse mesak, la’os interesse ba partidu ka interesse ema barak nian. Politik les kelen ne’e aat liu politik asu-kutun ida, tanba sira nebe halo politik asu-kutun, kuandu haksoit ba partidu seluk, maski haksoit la para hodi buka projetu ho poder, maibe kuandu sira haksoit ona, sira ba ona. Agora politik ida lees-kelen ne’e perigozu liu, tanba nia hanesan ditadu Indonezia nian nebe dehan “musuh dalam silimut”, katak nia hanesan inimigu ida nebe toba hamutuk ho ita iha lensol ida nia okos. Tanba hamutuk ho ita, mak informasaun nebe ita iha, nia passa hotu ba ninia xefe ka patraun iha partidu seluk. Iha sorin seluk, nia lori fali estratejia husi lider partidu seluk nian mai partidu laran hodi buka difikulta partidu ne’e rasik atu dezenvolve hodi sai partidu boot ka bele manan iha eleisaun. Politik na’in sira hanesan ne’e perigozu tebes ba partidu, tan ne’e tenki haketak husi estrutura partidu nian, katak labele husik sira tama iha estrutura partidu nian.

Kuadru ka lider partidu nebe halo politik lees-kelen, hatudu momoos laiha integridadi politik, fraku, la konsegue hanoin mesak, laiha imajinasaun ho kriatividadi hodi afirma nia an hanesan lider, maibe nia tau an hanesan subordinadu husi lider partidu seluk nian. Hahalok ida ne’e mos halo partidu labele sai boot, tanba partido ne’e hanesan moris iha mahon partidu ka lider husi partidu seluk nian, fo impresaun ninia partidu rasik sai fali satelite ka underbow partido seluk nian.

Sira emvez de buka influensia partidu sira seluk maibe sira sai fali parasita no virus iha sira nia partidu laran, tanba sira lori ajenda husi lider ho partidu seluk nian hodi influensia sira nia partidu rasik, iha nebe halo sira nia partidu rasik sai fraku no ki’ik nafatin. Sira halo sira nia partidu rasik lakon ninia identidade tanba iha tendensia atu lambe botas lider partidu sira seluk nian hodi hetan kargu ruma iha governu ka projetu ruma. Sira hili liu atu hetan poder ka pozisaun hodi fa’an tiha sira nia partidu rasik, sira la laran rurua sai instrumentu hodi halo sira nia partidu rasik. Partido ida atu sai boot tenki iha ninia identidadi rasik, labele moris iha mahon partidu ka lider sira seluk nian. Ai oan ida labele sai boot lais no forte bainhira ai oan ne’e moris iha hali mahon no la hetan loron. 

Hasoru situasaun sira hanesan ne’e, saida mak partidu halo hodi hetan lideransa nebe diak ba partidu? Definisaun kona-ba lideransa barak tebes, maibe ita bele foti definisaun balun hodi reprezenta definisaun oioin sira kona-ba lideransa ne’e rasik. Henihill ho Coons define lideransa nudar komportamentu ida husi ema individuu ida nebe lidera aktividadi grupu ida nian hodi la’o ba objetivu ida nebe sira hakarak atu hetan hamutuk. Enkuantu Rauch ho Behling hateten katak lideransa nudar prosesu ida hodi influensia aktividadi sira grupu ida nian nebe organiza ba direksaun ida nebe sira hakarak to’o ba. Enkuantu matenek na’in Rhenald Kasali iha ninia livru “Re-Code Your Change DNA, Liberta Husi Satan sira Hodi Hetan Aten-Brani ho Susesu iha Renovasaun”, hateten katak: Lider, la’os subordinadu. Lider mak ema nebe responsavel. Iha situasaun nebe difisil, lider la’os de’it nudar ema ida nebe okupa de’it pozisaun ida, maibe nudar ema ida nebe hamosu movimentu ida ho ninia forsa influensia rasik. Nune’e, iha tempu nebe difisil, lider nia naran bele nakfilak sai motivador, arbitru, interprete, mestre, jeneral, komandanti, ho sst. Diferente tebes ho dezignasaun formal nebe hetan iha surat tahan sira nebe rejista pozisaun sira hanesan prezidenti, sekretariu-jeral, ministru, diretor, xefe diresaun, komandanti forsa nian ka polisia nian, ho sst.

                                                 Dezenvolve husi John C. Maxwell

Haree ba figura iha leten, pozisaun nudar lider de’it iha grau 1, pozisaun nebe ki’ik liu ho forsa atrasaun nebe kuaze laiha, ka ema kuaze nein rona nia lian. 

Organizasaun sira husi negosiu no governu nian, iha Timor-Leste, barak mate tanba ema barak hanoin sira sai lider ona tanba hetan dekretu ka despaixu hodi sai lider grau 1. Partido politik barak iha Timor mos mate ka fraku nafatin tanba ninia lider sira kontente deit ema bolu sira prezidenti, sekretariu-jeral, vise prezidente, vise sekretariu-jeral, maibe se ita haree husi konseitu lideransa loloos sira nein prezidenti, nein sekretariu-jeral, nein vise-prezidenti ka vise sekretariu-jeral, tanba sira ladun iha imajinasaun ho kriatividadi atu halo sira nia partidu sai diferente no sai boot husi partidu sira seluk ka sira diferente ho lider partidu seluk nian, maibe sira sai fali instrumentu partidu seluk nian, iha nebe, sira halo sira nia partidu rasik sai fali hanesan satelite ka underbow partidu seluk nian, aat liu tan sai fali instrumentu lider partidu nebe boot liu nian hodi enfrakese sira nia partidu rasik. Lider partidu politik nebe fraku mak lider nebe lafiar-an, lider nebe sempre halu diskursu tenki la’o hamutuk lider partidu seluk nian mak ninia partidu bele ejiste nafatin ka sai boot, tanba nia rasik sai refem (tawanan) no la konsegue liberta an no iha tendensia sai subserviente ka penurut.

Konserteza iha fator barak mak halo lider barak iha kuadru kultura (nasaun) nian balun sai refen iha level 1. Eskola nebe fo liu atensaun ba prestasaun akademik (la’os lideransa), iha tendensia ba formalidadi, no superior sira nebe mos jeralmente level 1 iha tendensia hili ema nebe hanesan ho sira. Ditadu Amerika nian ida hateten, bird of a feather flock together, manu sira nebe fulun hanesan, forma grupu ida hanesan. Ema sira iha mentalidadi “jestor” iha tendensia “ta’uk” ho sira nebe iha tendensia sai lider. Sira sei kontrola ema sira livre-independente, kriativu no brani ne’e atu iha nafatin sira nia kontrolu. Jestor la produz ka la produz lider, maibe produz deit subordinadu ka seguidor sira. 

Diferensa entre Jestor no Lideransa
Jestor	Lideransa
Bali sistema nebe iha, serbisu ho sistema	Halo renovasaun/hamosu sistema foun
Obidiente, disiplina, la fo fatin ba halo sala	Livre, independente, kriativu, brani halo sala, maibe disiplina nafatin
Sees husi risku	Brani hasori sadik/obstakulu
Orientasaun iha ne’e, loron ida ne’e (here and now) learning from the past	Orientasaun ba futuru iha fatin nebe lahanesan, imajinatif, (be somewhere one day, learning from the future)
Hamosu seguidor sira no “subordinado”	Ninia baze mak kriatividadi no karakter
Ninia baze mak kompetensia no profissionalizmu	Lahanoin liu ba pozisaun, maibe hanoin liu ba benefisiu, valor ho responsabili- dadi sira

Ho nune’e, klaru ona katak, rai ida labele presiza jestor deit, maibe presiza mos lider nebe diak. Jestor bele hetan husi eskola ka universidadi, maibe lider hetan teste iha merkadu, iha terrenu. Lider hetan teste husi sosiedadi, kliente, hanesan kompainia nebe simu husi “merkadu” tanba valor sira nebe sira iha ho benefisiu nebe sira fo. 

Timor-Leste nudar rai ida nebe haktuir sistema demokrasia mak ezistensia partidu politik sira sai hanesan buat ida inevitavel. Estratejia partidu politik nudar dalan ida hodi hamosu lider nasaun nian. Lider nudar fator importante hodi lori mudansa no dezenvovimentu ba nasaun ida. Ita haree katak, ohin loron, kondisaun nasaun Timor nia oin, iha situasaun inserteza nia laran, nudar rezultadu husi obra lideransa sira nebe durante ne’e ukun. Liu husi partidu politik sira nebe iha, dala barak ita haree lider sira nasaun nian akrobatikamente hatudu sira nia an ba povu katak sira la’os ema nebe jenuinu atu luta ba destinu povu nian no lori nasaun ba portaun nebe halo terus povu nian. Lider sira nebe hamoris husi partidu politik sira faila tiha ona atu lori nasaun ba kondisaun nebe diak liu tuir aspirasaun povu ho nasaun nian. Failansu partidu politik sira nian hodi hamosu lider nasaun nebe ho kualidadi rejista ona husi istoria. Realidadi mak partidu politik sira preokupa liu atu hetan poder sein halo balansu ho preparasaun kuadru partidu nebe maduru. Sira haree hanesan la preokupa liu atu hasa’e kualidadi kuadru sira nian no lider sira nebe sira iha. Lider politik ida foin atu mosu, sira koko ko’a kedas. Failansu ne’e ita bele nota momos ho Prezidente CNRT nian, bainhira nia halo remodelasaun ba V Governu Konstitusional, nia rasik hateten, nia la haree lider ruma iha Bloku Koligasaun Governu nian, nebe nia rasik lidera, nebe iha preparasaun tekniku, teroriku no professional atu lidera VI Governu Konstitusional. Aat liu tan nia rasik sai husi PM no konvida fali ema husi opozisaun ba lidera ninia governu rasik. Ne’e hatudu momoos lider sira hasoru krizi boot, nein konsegue prepara ema husi ninia partidu laran rasik. Ne’e mos hatudu modelu kaderizasaun nebe fo impresaun hanesan la halo ho laran tomak, arbiru, sabraut, no kiak iha konseitu. La sai modelu hodi afirma identidadi nebe los ba seriedadi dezenvolvimentu rekursu umanu iha partidu ida nia laran. Realidadi seluk tan hatudu katak kondisaun partidu politik pior liu tan bainhira nia iha deit orientasaun prinsipal atu hasae votos barak liu tan sein kombina ho esforsu hasae kualidadi ninia kuadru nian. Kuadru partidu sira nebe mosu, em fim, mak lider sira karbitan, ka obriga de’it hodi sai lider, tan ne’e la fiar an, no kontinua kesi ikun ba lider seluk. Kualidadi lider sira nebe produz husi partidu sai preokupasaun boot. 

*****

Bainhira ita koalia kona-ba lideransa partidu nian, ita koalia kona-ba kolektividade ida, la’os refere deit ba lider maximu partidu nian, maibe refere ba sira hotu nebe tuur iha estrutura partidu nia laran.

Iha nebe-nebe, lider partido sira iha possibilidade boot atu sai lider Nasaun ho Estadu nian. Tanba ne’e, lider partidu ida tenki hatudu ninia kualidadi hodi hetan fiar husi ema sira mai husi ninia partidu laran ho sidaudaun baibain sira ka sidadaun tomak.

Oinsa partidu ida atu sai forti ka solidu se ema sira tuir nia la gosta ninia lideransa ka la gosta ninia integridadi. Integridadi moral no politika. Integridadi moral katak la’os bosokten, la halo korrupsaun, la halo krimi no la mete arbiru ho feto sira. Integridadi politika katak konsistente defende prinsipiu ho valor sira nebe mai husi partidu nian, la’os plin-plan, sa tan halai tuir fali partidu sira seluk nia lider hodi haluha katak nia mos lider partidu ida ka fa’an tun fa’an sa’e partidu hodi buka vantajen ba an mesak. Lider nebe iha integridadi politik mak lider nebe halo politik ho dignidadi, ho integridade katak, konsistente defende partido nia valor, prinsipiu, programa, plano no estratejia sira. 

Susesu ekipa ida nian hodi atinji alvu ka objetivu partidu nian depende iha kapasidade lider nian hodi kapasita ninia ekipa. Tanba lider tenki sai figura nebe ema gosta no sai izemplu atu ema banati tuir. Se lider ida hanoin deit atu ba tabele ba lider husi partidu seluk nian, sai izemplu diak mak ema atu  banati tuir? Laiha!

Pozisaun lider nian sai hanesan buat ida nebe ema hotu hakarak hadau malu atu hetan. Halo buat hothotu hodi sai lider, to’o selok malu ka hatun malu. Tan ne’e, bainhira sai lider tiha, sira buka mak halibur sasan (material), la’os obrigasaun nudar lider nebe nia tenki halo la’o. Relasaun entre lider ho sira nebe tuir (adeptos) hanesan formalidade ida nebe maten no maran dekor.

Lider jenuinu mak lider nebe iha hanoin diak hodi ninia partidu ho sosiedadi. Iha klalaok ka karakter balun nebe ema gosta. Hahu husi fuan, hanoin, liafuan to’o asaun lider ida nian nebe ema ida-idak husi membru partidu nian hakarak banati tuir, la’os sai hanesan material diskusaun ka teoria deit. Nune’e, atu sai lider pnebe diak, presiza prenxe kondisaun sira ne’e:

1.    Sinseriedadi. Lider nebe sinseru sei besik liu ba ema sira nebe nia lidera nia fuan. Nia fundamenta ninia lideransa ho sentimentu no espiritualidadi. Ninia sinseridade halo nia sai forti hasoru tentasaun hotuhotu. Nia la hein atu hetan elojiu, ignora ema tolok nia, la rai odio ho vingansa. Nia hala’o ninia obrigasaun mak serbi ema sira nebe nia lidera. Ninia adeptu sira mos simu ho laran tomak atu nia lidera sira. 

2.     Responsabilidadi. Lider nebe responsavel mak lider nebe bele halo buat hotu nebe tula ba nia kaba’as leten. Povo sei hadomi lider nebe responsavel. 

3.     Konsistente ka firmi iha ninia pozisaun. Lider tenki firmi ba buat nebe loos nebe tuir moral nian diak no regra sira nebe funsiona iha sosiedadi nia laran. Lider tenki professional no la monu iha problema sira Korupsaun, Konluiu no Nepotizmu. Lider labele plin-plan, ohin koalia ida, aban halo buat seluk. Lider ida hanesan ne’e sei la hetan fiar husi ema sira nebe tuir partidu ne’e. 

4.     Pasiente. Postura ida ne’e sempre benefik, laiha buat ruma atu lakon. Hasoru hanoin, hahalok ho karakter ema nian nebe la hanesan ijiji pasiensia nebe aas. Lider pasiente konsegue rezolve problema hotuhotu ho ulun malirin no rasional.  

5.     Umildadi ho simplisidadi, la arrogante. Hahalok ida ne’e ema gosta, tanba nakloke ba simu kritik, la bulak atu hetan respeitu no hetan elojiu. Nia la aplika prinsipiu nebe nia mesak mak loos liu no poderozu liu. Nia identifika nia an ho ema sira nebe nia reprezenta, maibe firmi no konsistente defende buat nebe loos. 

6.     Onestidadi. Lider tenki koalia buat loos. Lider tenki ko’alia nafatin buat loos iha situasaun oinsa deit nia laran. Ema nebe onestu ema hotu gosta (reseiu), atu husi maluk ka husi adversariu. Bosok dala ida ona, se bosok ba beibeik. Nune’e nia sei la hetan fiar tan husi ema seluk.  
7.     Hadomi siensia. Ema nebe hadomi siensia sai hanesan estaka lideransa nian. Sosiedadi muda hela deit, tanba ne’e, lider ida tenki kadi nafatin nia hanoin ho siensia tuir nia espesifisidadi ka jeral. Maibe siensia nebe diak liu atu hetan mak husi abilidadi ho esperiensia. 

8.     Matenek iha komunikasaun. Lider tenki matenek uza linguajen hodi hamosu impresaun pozitivu ba relasaun espesial entre lider ho individuu sira nebe nia lidera. Linguajen komunikasaun nebe diak bele halo lider ne’e sai atraente maski ninia aprezentasaun ladun atraente. Bainhira fo kastigu ka halo kritik, tenki uza linguajen ida ho ton nebe ema la sente hanesan buat moruk ka halo laran moras tebes, maibe pelo kontrariu, bele estimula ninia adeptu sira nia espiritu hodi hadia an. Ninia elojiu mos natoon no sinseru.  

9.     Kumpri promessa. Bainhira promote ona, ki’ik oinsa ba mos, importante ba lider ida atu kumpri hodi ema bele fiar no gosta. Ema la sei laran rurua atu fo fiar nafatin ba lider nebe kumpri nia promessa sira. Lider nebe halo promessa mamuk sira, sei halo ninia membru sira sai desepsionadu no haree ninia lider laiha ona integridade nebe aas.  

10.  Ponderasaun. Ponderasaun ka tetu aspektu hotuhotu molok hodi hola desizaun. Ninia koalia sira nebe tetu ho diak, halo ema hotu hetan respeitu. Nia sempre atua tuir norma ka hanoin nebe klaru, no hadok-an husi asuntu sira nebe duvidozu (ka malahok).  Postura ida ne’e ema gosta tanba hatudu lider nebe la fasil influensiadu husi parte sira nebe subar hela sira nia intensaun. 

11.  Tau uluk interesse komum iha oin. Lider nebe tau uluk interesse komum iha oin, satisfaz ninia adeptu sira nia nesesidade no serbisu ho hakmatek. Sira hadomin lider nebe fo atensaun ba sira nia interesse liu fali ninia interesse rasik.  

12.  Lider tenki tau an aas hanesan ho lider sira seluk. Lider ida labele sente an inferior liu fali lider sira seluk husi partido seluk nian. Lider ida labele sente an hanesan fali subordinadu lider husi partidu sira seluk nian. Banhira lider ida hatudu-an hanesan subordinadu husi lider partidu sira seluk nian, mak nia rasik la sei hetan respeitu husi ema ruma, nein husi ninia partidu laran rasik.

13.  Auto-konfiansa. Lider tenki fiar-an, labele tabele fali ba lider sira seluk. Lider ida la fiar an iha tendensia atu tabele ba lider sira seluk. Iha ne’e hatudu katak lider ne’e la fiar an. Se lider ida la fiar an, defisilmente atu hetan fiar husi ninia adeptu sira.

14.  Kumprende dinamika tempu. Lider ida nebe akompaina ambiente politik, ekonomia no aspirasaun husi ninia adeptu sira. Kapasidadi hodi kumprende situasaun no adapta an ba nesesidadi povu nian halo lider hetan aseitasaun husi ema barak.

15.  Rona persepsaun publiku nian. Bainhira publik ka ema barak iha tendensia hakarak halo buat ida, mak lider tenki atua tuir ida ne’e, la’os atua tuir nia interesse rasik. Tanba votus mai husi eleitor sira, husi ema barak. Nune’e, lider nebe diak tenki rona aspirasaun ema barak nian, no atua tuir persepsaun publiku nian. Se la atua tuir ema barak nia hakarak, tenki prepara ba derrota tanba ema la sei hili lider ka partidu nebe lakohi rona ema barak nia hakarak. Rona persepsaun publik nian la hanesan ho rona lider husi partidu seluk nian, tanba lider husi partidu seluk nian la sei fo votos ba partidu nebe la’os ninian.

16.  Vizionariu. Lider tenki iha vizaun dook. Lider nebe iha vizaun dook ninia desizaun ho asaun sira sempre planeadu no kontroladu. Nia la’os naran hanoin ka atua deit, maibe sempre tetu benefisiu longu prazu ba ninia adeptu sira.  

17.  Anti-korrupsaun. Postura anti-korrupsaun sei halo ema ida tahan an hodi la halo hahalok sira nebe prejudika ema barak. Riku-soin no asset komum sei hetan bali nebe diak. Ema sei hadomin, no admira ba lider nebe moos no iha integridadi nebe diak. Lider nebe iha kazu ona ka kondenadu ona iha tribunal, atu halo krimi boot ka halo krimi ki’ik, lakon tiha ona ninia integridadi moral ho politik, nune’e, nia labele ona sai lider nebe diak no atraente ba ema barak. Lakon tiha ona naran diak no fasil sai alvu adversariu nian hodi hetan tiru iha nebe sei prejudika deit partidu.

18.  Espiritualidadi nebe forti. Forsa spiritual sei halo kontrolu ba ema ida nia hahalok sai pozitivu no produtivu. Lider nebe konsistente ho ninia virtude no hadok an husi assuntu sira nebe prejudika ema seluk.

19.  Solidariedade. Lider ida mos tenki iha espiritu solidariedadi. Solidariedadi ba buat nebe pozitivu ka diak. Por izemplu membru husi partidu ida halo parte iha governu koligasaun ida nebe demitidu husi governu tanba razaun politika, mak membru sira seluk husi partidu hanesan, tenki hatudu ninia solidariedadi. Nune’e mos tenki iha solidariedadi ho povu seluk nebe hetan terus ka solidariu ho ninia membru partidu nian bainhira hetan susar ruma.

20.  Kolektividadi. Lider ida tenki iha espiritu kolektividadi, labele egoist aka hanoin an mesak. Tenki haree katak sa desizaun deit mak partidu hola tenki nudar desizaun kolektivu ida, iha nebe halo ema hotu tenki defende lisuk. Labele hola desizaun mesak-mesak hodi obriga ba membru sira seluk.

      Partidu politik sira nebe iha, ho ninia lideransa sira, tenki tau uluk interesse kolektivu nian iha oin, duke interesse pessoais, interesse nebe hodi serbi ba bem estar komum nian. Maibe atu serbi interesse komum sira ne’e, tenki tuir ninia dalan rasik, tenki halo tuir prinsipiu, valor, programa  no ideolojia nebe ema hotu nebe halibur iha partidu ida fiar katak ne’e mak dalan nebe diak ho loos hodi serbisu povu. Ema ida laiha prinsipiu ho karakter, la sei sai lider nebe diak, tanba la la konsistente defende buat nebe nia fiar loos hodi serbi povu ho nasaun. Lider diak nebe partidu ida presiza hodi halo kombate politik mak lider nebe fiar-an, iha integridadi politik no moral, iha prinsipiu ho karakter hodi luta defende buat nebe nia ho sira hotu nebe hamutuk iha partidu fiar loos, la’os lider ida ba tane liman tun sa’en hodi buka benefisiu ba an mesak.

EM MEMORIA ba Tio Napoleão de Carvalho

EM MEMORIA ba Tio Napoleão de Carvalho

Ita Timoroan Labele Beik no Atan Beibeik

Husi Carlos Saky ho Estanislau Saldanha

Tio Napoleão de Carvalho

Hakerek ida ne’e didika espesial ba tio Napoleão Carvalho, autor ida husi Revolta de 1959, nebe fila hikas ona ba Nai Maromak nia Kadunan Santu, iha dia 4 de Abril de 2016, iha Hospital Nacional Guido Valadares.

Tio Napoleão de Carvalho moris iha Nunumalau, iha loron 17 fulan Fevereiru tinan 1938, tuir sertidaun nebe iha. Maibe tuir tio Napoleão, bainhira sei moris, nia dehan, nia tinan bele liu ne’e, tanba uluk sira la fiksa sira nian loron moris.

Tio Napoleão husik hela nia kaben Martinha Gama Fernandes de Carvalho no oan ida Sebastião Ruby de Carvalho. Tio Napoleão de Carvalho iha maun alin hamutuk na’in 7. Sira na’in hitu mak (1) Hare-Kai, (2) Carlos de Carvalho, (3) Candida Soares, (4) Terezinha de Carvalho, (5) Napoleão de Carvalho, (6) Zulmira de Carvalho no (7) Bui-Mau. Nia maun alin sira seluk mate hotu ona, hela de’it nia alin feto, Zulmira de Carvalho.

Tio Napoleão de Carvalho nia maun, tio Carlos de Carvalho, forsa Portugal sira oho iha 1959 iha Baguia, nune’e mos nia kuinadu 2, Alberto Ribeiro ho Feliciano Soares, ho belun sira seluk.  Revolta ne’e akontese iha fulan Juinu, iha tempu udan. Sira nebe hetan oho, balun soe tuir mota boot Bebui, bee lori ba tasi, sein halot iha rate.

Tio Napoleão nia primu irmaun, tio Antonio “Metan” da Costa Soares, malae sira kaer, kastigu no desterra ba Angola. Nia maun, tio Luis Soares (aman maun alin) malae sira kastigu iha Osu ho Vikeke. Tio Luis Soares ikus liu hela ho liurai uma ki’ik, Vikeke maibe hela liu iha Bualaran, no la bele tama iha vila durante tinan barak nia laran. Tio Napoleão nia maun, tio Januario Saldanha (tio Luis Soares nia alin), ho seluk nebe la hatene lee no hakerek kastigu deit iha Uatu-Lari, maibe hetan tortura maka’as husi malae sira.

Iha tinan 1959 mosu revolta iha Uatu-Lari ho Uatu-Karbau hasoru kolonialista Portugues iha Timor-Leste. Revolta ne’e halu ema barak mak mate. Malae sira oho ema iha Uatu-Lari, Uatu-Karabau ho Baguia hanesan oho animal no soe tuir mota, ailaran, ho la iha rate. Sira nebe moris barak mos hetan kastigu iha Uatu-Lari, Ossu no Baukau, no balu soe ba Atauro ho Angola. Uma ho sasan ema sira involve iha revolta ne’e nian malae ho nia koloborador sira sunu hotu. Nunee mos sira nia sasan. Moris ida susar tebes.

To’o agora seidauk iha estudu klaru ho kompreensivu kona-ba motivu ho razaun fundamental kona-ba Revolta 1959 iha Uatu-Lari ho Uatu-Karbau. Maski nunee, Amo Bispu Dom Carlos Filipe Ximenes Belo afirma katak revolta 1959 mos kontribui ba prosesu ukun-an. Nunee mos istoriador Timor oan, Abílio de Araújo iha ninia livru, “Timor-Leste: Os Loricos Voltaram a Cantar” (1977), klasifika Revolta 1959 nu’udar movimentu nasionalista ida.

Maibe importante tebes hatene katak, iha tinan 500 nia laran, bainhira Timor-Leste sai kolonia Portugal nian, povu barak mak moris terus, ai-han susar, eskola, infrastrutura, ai-moruk la iha ka limitadu. Liberdadi ho demokrasia la iha. Direitu ema nian nudar ema umana la iha ka limitadu ba Timor oan barak. Tuir Earnest Chamberlain (2009) iha nia livru ho Titulu: Rebellion, Defeat and Exile: the 1959 Uprising in East Timor katak Timor oan moris terus, moris iha presaun, serbisu la iha ho selu la diak. Timor oan hasoru pratika diskriminasaun ho violasaun direitu umanu barak.

Tanba presaun, moris susar, diskriminasaun ho violasaun direitu umanu sira nebe halu husi malae Portugues sira, Timor oan buka opsaun oi-oin hodi liberta sira nia an husi opresaun, moris susar, terus no beik. Nune’e sira buka funu ho revolta hodi duni malae mutin sira sai husi sira nia rain.

Tuir tio Napoleão de Carvalho, agrikultor, nebe hanesan mos autor ida iha Revolta 1959, bainhira sei moris haktuir katak, Revolta 1959 iha Uatu-Lari ho Uatu-Karbau, ninia objetivu mak kontra rejime Portugal nebee represivu ho la respeita ema nia moris nudar umana. Povu barak moris susar ho terus tebes.

“Povu tenki selu impostu ema nian tinan-tinan ba malae. Nune’e semana-semana povu tenki hatama manu tolun, manu moris, animal ho seluk-seluk ba administador liu husi xefi povoasaun/aldeia ho xefi suku. Bainhira povu la hatama sasan sira ne’e sira sei hetan baku, tebe (tortura) no kastigu. Ema barak mak la iha sasan, no animal. Osan ba hotu impostu, susar atu moris. Ladun iha uma eskola no dok, saude la diak. Povu la eskola no moris kiak, beik no primitivu. Ai-moruk mos la iha, povu tenki ba matan dok ho uza ai-moruk tradisional karik moras. Ema balu halu-an hanesan bulak hodi livre husi impostu. No balu stress to’o bulak duni tanba la iha osan hodi selu impostu.

Bainhira sei moris, tio Napoleão mos haktuir katak, iha kolonialista portugues nia tempu, povu barak sai auxiliar. Loron kalan halu serbisu todan, no la iha salariu. “Bainhira ami la selu impostu ho hatama sasan ba malae, liu husi Sipaiu, xefi suku ho xefi aldeia sira baku no tourtura ami. Ema balu tenki halu-an beik no bulak hodi la selu impostu tanba osan ho sasan laiha. Povu barak sai auxiliar serbisu gratuita no todan. Ami hanesan animal no la iha dignidadi. Ami sai auxiliar serbisu to’o iha Vikeke, Osu ho Baukau. Ami serbisu todan, husik hela familia, no la hetan osan. Ami moras mos malae sira haruka ami serbisu nafatin. La serbisu, malae sira baku, tebe no sama ami. Serbisu todan, la hetan osan, no ai-han la iha.”

Primo Leão de Carvalho

Nune’e iha tempu ida, tuir tio Napoleão, ninia primu irmaun, tio Antonio “Metan” da Costa Soares dehan ba sira, “ita tenki organiza-an hodi kontra malae sira. Ha’u la hatene, tanba beik, la hatene lee ho hakerek. Maibe ha’u hakarak duni-sai malae, tanba hau lakohi selu impostu no sai auxiliar ba malae ho Timor oan balu. Ami kontra malae tanba ami lakohi selu impostu ho sai auxiliar”, katak tio Napoleão.

Tuir tio Napoleão, ninia primu irmaun, tio Antonio da Costa Soares nebee sai koordenador ba revolta iha Uatu-Lari, hahu halu reuniaun, dala barak, hodi halu revolta. Iha Uatu-Lari, revolta iha tinan 1959 la’o diak tanba Sipaiu sira hamutuk ho revoltozu sira. Nune’e, ho fasil sira foti hotu kilat sira iha Sekretaria Postu Uatu-Lari nian nebe hamutuk lolon 15. Lori kilat sira ne’e mak sira uza no hodi kontrola Postu Uatu-Lari. Hafoin hasai kilat iha Postu Uatu-Lari, tio Antonio da Costa Soares, haruka tio Napoleão de Carvalho ho Gregorio Menezes ba Uatu-Karbau ho razaun ida katak tio Napoleão nia maun, tio Carlos de Carvalho, hanorin eskola iha Postu ne’e. Tio Carlos de Carvalho kuinese diak tebes situasaun iha Sekretaria Administrasaun Uatu-Karbau nian, nia hatene kilat nia rai fatin. Tuir tio Napoleão haktuir, hafoin to’o iha Uatu-Karbau, tio Carlos de Carvalho eksplika hotu pozisaun Sekretaria nian ba sira, morador ka segunda linha sira hein iha nebe, no kilat rai iha nebe no seluk-seluk tan. Tuir tio Napoleão de Carvalho: “Iha tempu neba, ha’u nia maun Carlos de Carvalho, serbisu iha Uatu-Karbau hanesan mestri no katekista. Hau ba Uatu-Karbau, hau lori ho Gregorio Menezes husi Kulukaha no Domingos Haunau. Ami na’in 3 to’o iha Uatu-Karbau rai kalan ona. Hafoin hetan malu ho hau nia maun, hau husu nia kona-ba situasaun Sekretaria Uatu-Karbau nian, liuliu fatin rai kilat nian. Nia fo hatene ami na’in tolu kona-ba kilat nia rai fatin, nune mos pozisaun oda-matan ho janela, no sese ka ema hira mak hein ka halu ronda iha Sekretaria. Sipaio João Mariano laiha, tanba nia fila ba toba tiha ona. Hafoin hetan eksplikasaun kompletu, oras kala liu kalan boot ona, ami na’in 4, hau, hau nia maun, Gregorio Menezes no Domingos Haunau, ami ba Sekretaria Postu nian. To’o iha Sekretaria Postu nian, sira na’in tolu hein subar hela iha uma oin, hau mak hakat ba oda matan. Hau dere oda-matan, no Segunda Lina sira loke oda-matan. Hau dehan ba sira hau hasoru situasaun emerjensia ida, ha’u nia subrinu, Gregorio Basilio de Carvalho moras todan. Ha’u presiza telefone ba Uatu-Lari hodi husu infermeiru Matias Sousa hodi mai haree no kura ha’u nia subrinu. Segunda Linha hatan, Baino tama mai koalia ba. Entaun hau tama ba lakolia telefone, hau ba los kilat fatin. Morador haree hau foti kilat, nia tauk halai kedas. Tanba morador halai tiha ona, entaun sira nain tolu tama hotu ba Sekretaria nia laran, ami na’in hat foti lisuk kilat, hamutuk lolon lolon 15.”

Hafoin hadau tiha kilat sira ne’e, sira lori ba entrega hotu ba Liurai Fernando Pinto nia alin sira, Paulo no Abilio Pinto. Kilat sira ne’e husik hela ba Uatu-Karbau nia oan sira nia kontrolu. Fernando Pinto nebe ativu partisipa iha revolta ne’e, ikus mai malae sira kaer no deporta hotu ba Angola.

Hafoin hadau kilat husi Sekretaria Postu Uatu-Lari ho Uatu-Karbau, tio Napoleão ho nia belun sira hakarak ba tan Baguia hodi hasai kilat iha neba. Maibe to’o iha Baguia, forsa sira husi Portugal nian, inklui timoroan kolaborador malae sira nian barak ona. Revoltozu sira uituan de’it, tan ne’e sira labele reziste hasoru forsa sira kolonial nian. Nune’e sira labele tama Baguia no fila mai Uatu-Lari. To’o Uatu-Lari, lakleur forsa malae ho nia kolaborador sira mos to’o. Sira mai husi fatin oioin, husi Baguia, Kelikai, ho Osu. Sira halu serku ba revoltuzu sira iha Uatu-Lari. Nune’e sira kaer sira hotu, balu sira oho, kastigu no halu tortura oioin ho kondisaun ida grave tebes. Balu lori ba Osu, Baukau, no to’o ikus balu desteradu ba Atauro ho Angola.

Tio Napoleao de Carvalho (karuk) ho tio Jacob de Carvalho (kuana)

Tuir tio Napoleão de Carvalho, “hau bele beik tanba la hatene hakerek ho lee, maibe Timor oan seluk, liu-liu Uatu-Lari oan sira la bele sai beik ho atan. Ita timoroan labele beik ho atan beibeik. Katak ema seluk la bele halu ita atan no halakon ita nia dignidadi iha ita nia rai laran. Ita tenki iha liberdadi hodi la’o no hili. Ha’u hakarak labarik sira matenek, halakon impostu no auxiliar. Ha’u beik ona, jerasaun Timor, liu-liu Uatu-Lari oan sira labele sai beik no auxiliar ba ema seluk. Ami halu revolta hasoru malae tanba sira habeik ita, halu ita kiak, na’ok ita nia liberdadi no halakon ita nia dignidadi. Ema barak mos kontra malae tanba sira halu ami hanesan animal, no ami la iha folin. Meius sa ida de’it, ami hakarak uza hodi duni malae husi rai Timor. Ami mate, ami rahun no ami terus iha revolta iha tinan 1959 iha Uatu-Lari, maibe ami kontenti tanba ami bele hatudu ispiritu kontra malae, kontra injustisa ho diskriminasaun.”

Maski Revolta de 1959 halu tio Napoleão nia familia barak mate, kastigu no lakon sasan barak, maibe nudar nia rezultadu mak hahuu tinan 1960 Portugues sira hahuu loke ona eskola no postu sanitariu iha Postu Uatu-Lari. Nune’e Uatu-Lari oan hahuu eskola barak no matenek barak nebe ikus mai sai dirijenti ho militanti ba opsaun politika oioin ba liberdadi povu nian to’o tinan 1975. Mos hadi’a irigasaun iha Uatu-Lari ho Uatu-Karbau, nune’e halu produsaun hare iha Uatu-Lari ho Uatu-Karbau sa’e maka’as. Tanba ne’e, malae sira dehan Uatu-Lari ho Uatu-Karbau hanesan “Celeiro de Timor”. Depois Revolta de 1959, malae sira hahu loke Escola Técnica, Liceu, no halo planu dezenvolvimentu tinan 5 ba Timor-Leste hodi halo dezenvolvimentu no muda povu nia moris. Nunee mos malae sira hahu haruka Timor oan sira ba eskola iha Portugal nebe ikus mai sai motivador no militante ba prosesu ukun-an. Ne’e hatudu katak Revolta de 1959 hamosu buat di’ak, maski simu mos buat moruk barak.

Hanesan temi ona iha leten, nudar konsekuensia husi Revolta de 1959, tio Napoleão de Carvalho tenki lakon nia maun, tio Carlos de Carvalho. Tio Napoleão de Carvalho sei hetan sorti di’ak, tanba la hatene hakerek no lee, malae sira sei perdoa nia, maski kaer, dadur no halo torturas maka’as hasoru nia. Tio Carlos de Carvalho mak forsa Portugal ho ninia liman-ain sira la perdoa. Sira kaer tio Carlos de Carvalho iha Uatu-Lari. Sira halo tratamentu ida aat tebes ba nia. Halo tortura fiziku ho umillasaun maka’as hasoru nia. Baku besik mate. Tuir D. Martinho nia relatoriu nebe haruka ba Portugal iha fulan Outubru tinan 1959, nia deskreve oinsa ema halo tratamentu durante kaer no oho tio Carlos de Carvalho. Tio Carlos de Carvalho, depois de hetan tratamentu aat tebes, no besik mate, lori hosi Uatu-Lari ba Baukau hodi halo tratamentu iha Klinika ida iha neba, tanba iha Vikeke, iha tempu neba laiha Hspital nein Klinika. Seidauk di’ak loos, isin sei fraku tebes tanba tortura sira nebe nia simu, sira lori fila ba Baguia hodi submete ba interrogatoriu ida nebe halo husi Enkarregadu Postu Baguia ho Uatu-Karbau nian, Amadeu Coelho ho Joaquim Pereira da Silva, ema Portugues.

Tuir D. Martinho da Costa Lopes, hafoin interrogatoriu, Enkarregadu Postu rua ne’e nian, disidi lori nia ba Uatu-Karbau, fatin nebe nia serbisu ba nudar mestre. Sira lohi nia, dehan fila ba Uatu-Karbau hodi kontinua nia serbisu hanorin eskola. Sipaiu No. 8 Baguia nian maka lori tio Carlos de Carvalho husi Baguia ba Uatu-Karbau, tuir orden Enkarregadu husi Postu rua ne’e nian. Liu tiha minutu balu, seidauk dook husi Postu Baguia, Sipaiu fila ho laran la hakmatek hodi fo hatene Sr. Amadeu Coelho katak nia tiru mate ona tia Carlos de Carvalho tanba nia koko halai. Esplikasaun Sipaiu No. 8 nian nebe Enkarregadu ne’e mos fiar tuir D. Martinho, parese esplikasaun ida sira prepara antes ona hodi justifika tio Carlos de Carvalho nia mate, basaa mosu situasaun balu nebe la normal da’et ho tio Carlos de Carvalho nia mate.  D. Martinho da Costa Lopes rasik, iha ninia relatoriu ba Portugal, nia kestiona buat hirak ne’e. D. Martinho da Costa Lopes husu nune’e iha nia relatoriu: Oinsa maka dadur ida koko halai, se dadur ne’e forsa la iha, hetan tratamentu aat tebes, la’o la diak, sa-tan halai? Karik hakarak halai mos, fasil tebes ba Sipaiu kaer nia, tanba dadur ida hetan tratamentu aat ona, la’o hotu susar, oin-sa maka bele justifika nia halai hodi tiru mate? Dehan lori ba Uatu-Karbau, maibe nusa maka la lori tuir luron husi Baguia ba Uatu-Karbau nian, maibe lori tuir fali luron husi Baguia ba Baukau nian, estrada rua nebe fila kotuk ba malu? Parese iha planu ho desizaun husi Enkarregadu Postu rua ne’e nian hodi oho duni tio Carlos de Carvalho nebe ezekuta husi Sipaiu No. 8 Baguia nian.

Primo Gregorio Basilio "Lobo-Dara" de Carvalho

Iha tinan barak nia laran, famalia Carvalho tenki tahan terus ho todan oioin. Maski hasoru terus ho susar oioin, tio Napoleão de Carvalho hamutuk ho tia Beatriz, tio Carlos de Carvalho nia kaben, nebe faluk ona, tenki halo serbisu maka’as. Tio Napoleão de Carvalho, maski la hatene lee ho hakerek, serbisu de’it iha to’os ho natar hanesan ema Uatu-Lari baibain no ho limitasaun kapasidade nebe iha, nia konsegue eduka oan kiak na’in-lima nebe tio Carlos de Carvalho husik hela. Hatama oan kiak sira Leão de Carvalho, Gregório Basílio de Carvalho, Celeste de Carvalho, Estevão de Carvalho ho Joana de Carvalho iha eskola.

Leão de Carvalho hafoin de kumpri tiha serbisu militar obrigatoriu, nia sai enfermeiru no ikus mai mate iha FRETILIN nia liman iha Aisirimou/Aileu, iha 1975, tanba deit tuir partido APODETI. Gregorio Basilio de Carvalho, kontinua nia estudos ba iha Portugal atu sai na’i-lulik, maibe superior sira hasai tiha nia husi seminariu. Hafoin sai husi seminariu, nia ba kumpri serbisu militar iha Mosambike. Hafoin nakfera Revolusaun 25 de Abril de 1974, Gregorio Basilio de Carvalho fila mai Timor no sai komandanti FALINTIL nian ida. Nia pozisaun ikus liu, molok militar Indonezia sira kaer, no oho nia iha Fatubesi, iha 1979, nia nudar 2º Komandanti Fronteira Norte nian.

Lobo-Dara mos kontribui ba funu, la’os ho ninia hanoin no lori nia moris rasik hodi troka ho ukun-an, maibe mos nia lori livro barak husi Portugal mai iha Timor nebe tulun mos funu Timor nian hodi hasoru okupante Indonezia sira. Livro sira ne’e balun, mak Komandanti Xanana Gusmão ba foti iha Waibuileki, foti iha tio Januario Saldanha ho Esteveão de Carvalho, Lobo-Dara nia alin, ninia subar fatin. Iha biban neba Komandanti Lobo-Dara diriji nia soldadu sira halo hela funu iha fronteira. Relasiona ho livro sira ne’e, Komandanti Xanana Gusmão nebe ikus mai nudar Primeiru-Ministru afirma iha CCD, iha 2013 katak:

"Iha Sentru, enkuantu ha'u buka halu analize ba erros militares, iha baze de apoiu, atu bele sai materia diskusaun iha reuniaun, ha'u mos tenta analiza situasaun politika no ideolojika, iha baze de apoiu. Iha tempo neba, ha'u buka estuda livros sira kona ba guerrilhas iha rai seluk - Xina, Guine-Bissau, Vietnam, Kuba no Mosambike - no ha'u mos le livrus kona ba funu no kona ba komandu ka dirijente militar. Ha'u konsege livros iha baze de apoiu, tanba Uatu-Lari nia oan ida, ha'u haluha tiha ona nia naran, mak lori livrus barak husi Portugal."

Enkuantu Lobo-Dara nia alin, madre Celeste de Carvalho, milisia sira oho hamutuk ho madre Erminia ho Timor oan sira seluk iha Lautem, iha 1999.

Familia Nunu-Malau bele dehan familia ida demokratiku, membru familia sira fahe malu ba partido oioin maibe sira la husik malu. Sira la estraga malu ou estraga ema seluk tanba opsaun politika. Ida-idak respeita malu nia opsaun politika.

Madre Celeste de Carvalho

Konaba Revolta 1959, Amo Bispu Dom Carlos Filipe Ximenes Belo, SDB hato’o iha nia artigu nebe publika iha Forum Haksesuk (6 Juinu 2009) katak “A todos aqueles que perderam a vida por causa da assim chamada “Revolta de 1959”, eu, como timorense que testemunhou a violência física e psíquica a que foram submetidos, na minha vila de Baucau, porque os meus olhos viram e os meus ouvidos ouviram, inclino a minha cabeça, em sinal de respeito e de solidariedade. Em certa medida, tomo a liberdade de afirmar: “merekapun telah memberikan kontribusi kepada Kemerdakaan Tanah Air Timor Timur…Bagi mereka, hormat dan doa saya” (Belo, 2009).

 

Tio Napoleão de Carvalho fila ona ba mundu seluk, ba hamutuk ona ho nia maun Carlos de Carvalho, nia sobrinho sira, Leão de Carvalho, Gregorio Basilio de Carvalho ho Madre Celeste de Carvalho, nebe mate tanba ema oho ho razaun politika ka nudar konsekuensia husi funu, maibe, tio Napoleão de Carvalho, hanesan Nunumalau oan sira seluk, la rai odio ho vingansa ba ema ruma hanesan nia rasik husik hela liafuan murak sira bainhira nia sei moris: “Agora ita iha liberdadi ho ukun-an ona, ita espera la iha tan diskriminasaun, injustisa, impostu ema nian, auxiliar ho violasaun direitu ema nian. Ita nia familia barak mate iha tinan 1959, 1975 ho 1999 tanba funu hasoru opresaun, diskriminasaun, injustisa ho buka liberdadi tuir ida-idak nia fiar ho dalan, maibe ita lalika laran moras ka rai odio ho vingansa ba ema ruma.” Adeus! Adeus! Adeus tio Napoleão de Carvalho.