BELE KA LABELE APLIKA TORTURA IHA
TIMOR-LESTE ?
Carlos da Silva L.F.R.Saky*
Ohin
loron, organizasaun internasional balu halo akuzasaun ba membru PNTL
sira pratika tortura ho halo aat ba ema (maus tratus) hasoru detidu
sira. Artigu ida ne’e mai atu ko’alia kona-ba asuntu preokupante ida
ne’e. Artigu ne’e sei haree dahuluk kona-ba konseitu tortura ho ninia
istoria iha mundu rai-klaran no iha Timor-Leste, depois da’et ho
protesaun internasional Direitus Umanus nian.
Lia-fuan
tortura mai hosi dalen latim, signifika suplísiu, martíriu, tormentu,
transe aflitivu, bele fiziku ka psikolojiku. Signifikadu verbu torturar
mós traduz ba sentidu hanesan, iha dalen português no española
(torturar), no ingles (to torture), no francês (torturer), no italiano
(torturare) no alemão (foltern). Tradusaun hanesan iha dalen sira rai
osidental nian, ho esepsaun dalen alemaun, nu’udar sasukat ida katak
pratika tortura hahú hori uluk kedas no ohin loron kontinua nafatin sai
mekanizmu globalizadu ne’ebé uza iha rai barak. Ho lia-fuan badak
tortura maka aktu violensia
ka ameasa ne’ebé halo hosi ema ka entidade ida hodi hamosu sofrimentu
fiziku ka psikolojiku ba ema ida ho objetivu atu hetan konfisaun,
informasaun ka deklarasaun kona-ba krimi ne’ebé detidu ka suspeitu ida
halo ka obriga ema ida hodi halo aksaun kriminoza ida, liu hosi asaun ka
omisaun ou ho objetivu deskrimina nia ho razaun rasa ka relijiaun.
Gregu Aristóteles define tortura tuir forma politizada: “ema nu’udar animal politiku” ka “o homem é um animal político”.
Ne’e signifika ema bele sai violentu ho kruel tebes hanesan animal sira
be lees ho han malu hodi hetan buat ne’ebé sira buka ka kaer metin.
Tortura
la’os foin mosu, nia mai hamutuk kedas ho istoria ema nian. Iha fator
sira istoriku, iha ninia jeneze (asal usul) ho sukun-tama iha area ida
ne’e fundamental tebes hodi bele kumprende di’ak ninia komponente sira
kultural, sosiolojiku no politiku. Bele dehan mós oinsa no tansa
instrumentu kruel ne’e hetan kontornus malorek no mahahok tebes, to’o
pontu ida sai pratika institusional no komponente poder nian no,
sosialmente aseita ho razaun hodi proteje no asegura trankuilidade
publika, restabelesimentu ordem publika, represaun ho aplikasaun kastigu
ba kriminozu hetan aseite, konsuetudinariamente, nu’udar metodu ho
prosedimentu, hosi ninia perpetrador ka ezekutor sira.
Rejistu
sira dahuluk kona-ba halo aat ba ema ho kastigu todan (cruel ka kejam),
aplika ba dadur sira funu (prisoneiros de guerra) nian, mosu iha Otas Besi ka iha portuges Idade dos Metais
nian, tinan rihun haat m.K. (molok Kristu). Hahú hosi ne’eba povu sira
uza besi iha ninia moris lorloron no, hosi epoka ne’eba maka foin iha
informasaun sira rejistadu kona-ba maus tratus ho pena kruel sira ne’ebé
aplikadu ba dadur sira hosi funu nian iha Otas Besi
ne’e. Wainhira sidade Babilónia domina ona Mesopotâmia (rejiaun ne’ebé
ohin loron Irake, Turkia no Síria tuur ba), iha ona mileniu daruak m.K.,
Hamurabi, liu-rai babiloniu nian, kria ona kodigu lei eskritu dahuluk,
iha ne’ebé regula ho duru no makaas tebes vida sosial. Lei ka regras
ne’ebé Hamurabi hamosu fo dalan ba kastigu todan (penas severas) ho
degradantes, hanesan Talião nian, “matan ba matan, nehan ba nehan”.
Iha tempu ne’ebá, seidauk hahú sukun-tama imperialista Xina no Japaun
sira ba Mesopotâmia, nune’e maka bele konsidera Asíriu sira, povu
mesopotamiu, maka hahú uluk pratika tortura nu’udar dalan ida kontra
povu sira konkistadu ka sira ne’ebé lakon funu.
Modu
produsaun iha sekulu VIII m.K. maka eskravista (perbudakan), iha ne’ebé
la konsidera eskravu ka atan sira nu’udar individuu sira ne’ebé iha
direitu, atan sira iha de’it dever ka obrigasaun atu hala’o ordem ne’ebé
liu-rai sira haruka. Atan sira hakru’uk (submissão) no tuir de’it
(subserviência). Uza maus tratus ka halo tratamentu aat no violensia
fizika hodi hasoru atan hothotu sem protestu ka kontestasaun sosial
ruma. Iha sekulu II m.K., Roma, sidade ne’ebé konkista ona parte barak
mundu osidental, nakfahe ba grupu rua: demokratas ho aritokratas ne’ebé
ikus mai hahouris buat ne’ebé bolu demokrasia ho ditadura. Ditadura ne’e
maka rejime ka governu ne’ebé sempre rekorre ka kaer tortura politika
hodi defende sira nia poder ho nehan no liman kukun.
Iha
sekulu V iha mudansa teki-teki tanba lakon ka derrota dezartroza ne’ebé
Imperiu Romanu Osidente hetan. Hosi ne’e hahú ho kronolojia Istoria
nian, periudu ne’ebé bolu Otas Klaran ka Nakukun ou iha portuges bolu idade media ka idade negra ou iha inglês dark age. Iha
periudu ida ne’e, terror nu’udar lia-fuan korrente ka ne’ebé uza
lorloron. Ema ida halo diskursu, manifestasaun ka ko’alia kontra ordem
relijioza konsidera nu’udar krime hodi lori sidadaun ne’e submete ba
tortura fizika naruk (suplicio), tau iha ahi (fogueiras) ka iha prasa
publiku. Funu Santa (Guerras Santas) ka Jihad sira nian, iha mundu árabe, lori Allah ka Maromak nia naran, nune’e mós Funu Santa ne’ebé osidente sira bolu Kruzadas, sira hotu iha karateristika sira maus tratus ho brutalidade ne’ebé pratika hosi kapturador sira.
Iha
rejiaun Valakia, Sul Roménia, iha sekulu XI, Vlad Tepes, konsagradu
nu’udar Drakula, hosi sinema ho literatura fiksaun, rekoñesidamente,
nu’udar simbolu forsa aat ho tortura nian. Simbolu aat ne’e reprezenta
iha aktu ida iha ne’ebé hatama besi iha suspeitu ka dadur nia kidun
(ânus) ka iha husar to’o besi ne’e sai iha kakorok, hanesan ema lalar
fahi ou manu.
Politika
kolonialista ne’ebé dezenvolve hosi sekulu XV hametin liu tan metodu
antigu tortura ho pratika eskravajizmu (perbudakan) hasoru povu sira
rasa metan ho povu sira lakon (vencidos) funu. Durante sekulu sira XVI
ho XIX, iha momentu ho sirkunstansia sira la hanesan, opresaun, pena
sira kruel no degradante ho maus tratus nu’udar karateristika sira
rejime nian no modu moris hakru’uk ho tuir (submissão e subserviência) nian ne’ebé obriga ba povu sira kolonizadu ho oprimidu sira.
Iha
pajina sira Istoria nian, ita sei bele rejista nu’udar momentu sira iha
ne’ebé pratika tortura hanesan sistematika, episodiu hosi ukun-an
Estadus Unidus Amerika nian, wainhira, iha 1776, Thomas Jefferson, hetan
fiar hodi hakerek Deklarasaun sira Direitus Ema nian ho Deklarasaun
Ukun-an nian.
Importante
destaka mós Bastilla, simbolu autoritarizmu governu fransez nian monu
ka hadau hosi povu ne’ebé koñesidu ho Revolusaun Franseza (1789), sei
iha Europa, iha revolusaun sira 1830 ho 1848 kontra nasionalizmu,
liberalizmu no sosializmu. Iha Estadus Unidus Amerika, ita bele temi
Funu Sesesaun ka fahe malu (1861-1865); no iha estremu oriente, konflitu
sira entre ema Xina ho Japaun sira no ikusliu, iha Amerika Latina, prosesu sira iha sira nia ukun-an.
Momentu
sira seluk iha ne’ebé tortura mosu makaas maka iha Funu Mundial da-I
(1914-1918) no Funu Mundial da-II (1939-1945). Rejista mós periodu sira
entre funu sira tada ho esklozaun rejime sira eksesaun, iha Europa
tomak. Nune’e mós akontese iha rai latinu-amerikanu sira, hanesan
Brazil, iha Governu Getúlia Vargas nian.
Iha Europa, destake ba periudu sira rejime fasista sira nian, hanesan Portugal iha Salazar nian okos,
España iha Franco nia okos, Italia iha Mussolini nia okos no Alemaña
iha Nazi ka Adolf Hitler nia okos. Mezmu antes hosi pratika tortura,
Direitus Umanus hetan violasaun sistematiku hosi ezekusaun sira
estrajudusial tanba idealizasaun superioridade rasial, ekonomika,
politika-ideolojika ka militar (belika).
Alemaña
adopta politika ida anti-semitizmu iha ne’ebé manan forma no kulmina ho
olokaustu judeu sira, iha kampu konsentrasaun sira ka iha laboratoriu,
iha ne’ebé halo esperiensia sira ho ema moris. Paradosal no
estraordinariamente, iha Funu Mundial da-I, haree no konsidera ema
judeun sira hanesan ema alemaun hotu no nu’udar ema alemaun, sira
hotu tenki kaer kilat hodi defende rai Alemanã ne’ebé sira hadomin.
Ikus mai iha peridu entre funu, konsidera sira nu’udar judeus-simitas.
Tortura no hakribi etniku ka rasa ba judeu sira
hanesan hatudu di’ak tebes iha filme “Lista Schlinder”, produsaun
Hollywood nian, iha 1994. Alemaun sira konsidera ema judeu ka ema la’o
rai sira ne’ebé hela ka moris iha rai Alemaña hanesan rasa inferior, tan
ne’e tenki buka hamoos hosi rai Alemaña hodi hela de’it rasa ária, rasa
alemaun puru no superior.
Periudu
entre funu tada ho terror no pratika tortura. Justifikasaun ba aktu
sira ne’e ho razaun katak atu hadi’a ekonomia rai sira ukun tuir rejime
ditatorial sira nian ne’ebé rahun iha Funu
Mundial da-I. Pratika ida ne’e foin lakon iha dekada setenta, wainhira
Marcelo Caetano troka hikas Salazar iha Portugal ne’ebé ramata ho
Revolusaun 25 de Abril 1974, iha Portugal, no iha biban ne’eba mós
Franco mate.
Iha
Europa, ohin loron, sei mosu tortura no oho malu, entre grupu rival
relijiozu sira. Ema Irlandia sira hosi norte no sul funu malu no
problema ne’ebé sira liu ona iha tinan barak nia laran, la sensibiliza,
nem hosi imprensa ho populasaun, hodi para ho funu malu ho oho malu.
Iha
dekada 80 ho 90 nia laran, Governu Amerikanu to’o ameasa Xina, tanba
violasaun grave sira denunsia hosi organizmu internasional sira
proteksaun Direitus Umanus nian.
Iha
tinan hira ikus, denunsia sira pratika tortura nian, ita bele temi rai
sira Irake (maus tratus hasoru ema kurdu sira iha norte Irake),
Srilangka (dezaparesimentu ka lori lakon jornalista sira), Zimbabué
(impunidade ka la hetan kastigu ka sansaun ruma hasoru ema sira halo
tortura), Turkia (lori lakon no halo ezekusaun estrajudisiaria ka oho
ema la tuir lei haruka iha área rural no urbanu),
Marrokos (lori lakon politiku na’in sira ligadu ho Frente Polisario) no
iha Palestina (Hamas sira halo tortura hasoru ninia povu sira suspeitu
espiaun Israel nian).
Estadu
barbaru, selvajeira no violensia hetan mós iha kontinente Afrika, liliu
iha rejiaun sentral, tama iha buat ne’ebé Thomas Hobbes bolu “O homem é o lobo do homem ka ema maka asu-fuik ema nian ka homo homini lúpus” ne’ebé signifika hothotu kontra hothotu.
Istoria
Timor nian mós nakonun ho pratika tortura, hahú kedas hosi funu sira
entre suku ka grupu etniku sira la hanesan, tuir mai tortura la’o
nafatin iha kolonizasaun português ho okupasaun Indonezia nia okos no
iha periudu golpe ho kontra-golpe ne’ebé Uniaun Demokratika Timorense
(UDT) ho Frente Revolusionaria do Timor-Leste Independente (FRETILIN)
halo iha 1975 no durante rejime badak FRETILIN nian entre 1975 no 1978.
Antesde
malae mutin (Portugal) sira to’o mai iha Timor-Leste, pratika halo aat
ba ema iha nanis tiha ona. Pratika halo aat ba ema mai
hamutuk ho funu sira entre grupu etniku sira no klase sosial sira
ne’ebé kompostu hosi liu-rai ho atan sira. Porezemplu iha funu, sira
ne’ebé kaer iha funu ka lakon iha funu, barak hetan tortura to’o tesi
sira nia ulun hatuur iha ai ka au me’ik tutun nu’udar forma ida hodi
halo ta’uk ka intimida sira be lakon funu ho grupu sira seluk. La’os
ne’e de’it, iha tiha ona inisiu tinan 1970, sei iha Portugal nia okos,
wainhira kaer toman ema ruma na’uk bibi, fahi, kuda ka karau, hetan
tortura fiziku, psikolojika ho kastigu sosial ida todan tebes. Ema
ne’ebé na’uk karau, hetan tortura hosi autoridade lokal no, dala ruma,
obriga naukten ne’e tutur ka tara karau ulun ho dikuur iha kakoruk no
haruka hakilar “hau na’uk karau” hosi fatin ida ba fatin seluk. Tortura
psikolojiku ho sansaun sosial ida todan tebes.
Iha
relasionamentu sosial, iha Timor-Lorosa’e hanesan mós iha rai seluk,
atan sira la iha direitu ba buat ida, sira iha de’it dever hodi serbi
liurai sira. Wainhira sira serbi la loos maka sira simu tortura fizika
ho psikolojiku oioin. Ne’e maka modu produsaun iha tempu uluk, tempu
ne’ebé kolonialista portuges seidauk sama ain iha ita nia rain no
durante sekulu sira kolonizasaun portugeza nian iha ita nia rain.
Iha
kolonizasaun portuges nia ukun okos mós pratika tortura makaas. Malae,
liu-rai ho sipaiu sira lori xikote ho palmatória baku ema sira ne’ebé la
kumpre sira nia ordem. Sira ne’ebé la fo manu moris, manu mate ho manu
tolun ba autoridade sira no sira ne’ebé la kumpre di’ak ordem no halo
krimi baibain, barak nia kotuk laran ho ain sai naklees no liman bubu
tanba xikote ho palmatoria. Maus tratus hasoru dadur politiku sira mós
makaas. Sira ne’ebé envolve iha revolta sira kontra kolonialista
portuges sira, hetan baku, tuku, tebe iha ulun ho estomagu no besik mate
foin oho. Iha eskola mós hanesan, mestre sira nia métodu la dook hosi
tortura, alunu sira ulun tos ka faltador sira simu tortura makaas hosi
mestre sira.
Iha
periudu entre 1975 to’o 1999 mós mosu tortura makaas entre Timoroan
sira ou hosi Indonezia hasoru Timoroan sira. Iha 1975, wainhira mosu
golpe ne’ebé partidu UDT halo, sira kaer aktivista sira FRETILIN nian
barak. Halo tortura makaas hasoru militante ho simpatizante partidu ne’e
nian. Baku to’o dolar no oho balu. Ikus mai FRETILIN halo kontra-golpe,
kaer militante ho simpatizante barak hosi UDT ho Asosiasaun Popular
Demokrátika Timorense (APODETI) nian. FRETILIN halo tortura makaas
hasoru dadur politiku sira hosi partidu rua ne’e nian no dadur barak
hetan tiru ka sona mate depoisde hetan tortursaun kruel (penyiksaan
kejam) ida. Balu sena tama iha bee laran.
Iha
ai-laran, iha Governasaun badak (1975-1978) FRETILIN nian, partidu ne’e
ninia militante balu, pratika maus tratus aat tebtebes hasoru suspeitu
ho dadur politiku sira ne’ebé mai hosi militante ho simpatizante partidu
seluk nian ou mai hosi rasik militante ho simpatizante FRETILIN nian
ne’ebé deskonfia ka hetan akuzasaun nu’udar reasionariu no traidor.
Dadur barak hatama iha fatin sira hanesan fahi-luhan, ne’ebé iha parte
Lorosa’e, liliu iha parte sira be ko’alia makasae, koñesidu ho bairi’a.
Sunu dadur sira nia isin ho ahi-klaak no besi manas ho mean, kesi iha
ai ka tara iha ai depois baku ho ai ho besi. Balu lori fatuk tuda no
hakoi moris.
Iha
fali okupasaun Indonezia nia okos mós hanesan, dadur sira hetan tortura
fizika ho mental oioin. Halo espankamentu hasoru dadur sira, sunu ho
sigaru rohan, xoke ho eletrisidade, fokit ain ho liman kukun, futu balu
nia liman to’o kotu, lori kadeira tau iha ain-fuan leten depois tuur iha
leten durante interrogatoriu, tesi balu nia tilun, sena tama iha bee
laran, tau bee iha sela laran hodi dadur sira labele toba, halo
intorrogatoriu iha tuku rua ou tuku tolu ka kalan tomak hodi dadur sira
labele deskansa no halo violensia seksual ho seluseluk tan. Sunu moris
sira ne’ebé deskonfia ka duun buang. Pratika sira ne’e barak halo hosi
militar, polisia, Hansip ho ema sivil balu. Atu hatene di’ak liu relatus
kona-ba tortura ho maus tratus ba detidu sira iha Timor-Leste, bele
konsulta ho Relatoriu Komisaun Akollamentu Verdade no Rekonsiliasaun
(CAVR) ho titulu “Chega”.
Timor
Lorosa’e durante dekada rua ho balu (1975-1999) iha Indonezia nia ukun
okos, pratika maus tratus ho tortura makaas tebes hasoru ema nasionalits
sira Timoroan. Nu’udar rezultadu hosi denunsia sira kona-ba tortura ho
violasaun Direitus Umanus ne’ebé grave tebtebes, Timoroan na’in rua, D.
Carlos Ximenes Belo, Bispu Timor-Leste nian ho José Manuel Ramos Horta,
Reprezentante Espesial Conselho Nasional da Resistência Maubere (CNRM)
nian, hetan premiu Nobel da Paz iha tinan 1996.
Hafoin
Timor-Leste hetan nia ukun-an, ema hanoin tortura atu lakon ona hosi
ita nia rain, maibe lae. Membru PNTL sira hetan akuzasaun barak halo
tortura no violasaun Direitus Umanus hosi sosiedade sivil no organizmu
internasional sira iha área ne’e.
Iha relatoriu ida publikadu hosi Human
Rights Watch, Abril 2006, katak hafoin referendum 1999, polisia
Timoroan sira pratika tortura ho violasaun Direitus Umanus no, polisia
sira ne’e la hetan punisaun ka kastigu ruma. To’o balu dehan polisia
ukun-an nian hanesan de’it polisia sira rejime ditatorial sira uluk
nian. Komparasaun ida ne’e ezajerada oituan maibe preokupante ba ita.
Relatoriu
tahan 50 ho titulu “ Começos Tortuosos: Violência Policial e o Ínicio
da Impunidade em Timor Leste” ne’e bazeia iha sasin ho vitima sira abuzu
polisial iha Timor-Leste. Dokumentu ne’e dehan polisia sira uza forsa
esesiva, halo tortura no maus tratus ba detidu sira durante detensaun
sira. Sasin oioin ne’ebé hetan entrevista dehan sira to’o tama ospital
tanba hetan kanek todan.
Brad
Adams, Diretor Human Rights Watch iha Asia, dehan nia xokadu tebes ho
relatu kredivel sira kona-ba tortura ho maus tratus ne’ebé seriu tebes
hosi polisia sira. Foin-sa’e ida konta ba Human Rights Watch kona-ba
buat ne’ebé akontese ba nia wainhira nia hetan detensaun iha aldeia ida,
besik sidade Maliana: “PNTL kaer ha’u no hatama iha sela ida durante loron rua kalan rua. Sira halo tortura beibeik ba ha’u, rega gas pimentu [ka ai-manas] ba
ha’u, baku no fakar bee ba ha’u nia leten. Sira halo ameasa beibeik ba
ha’u hodi dehan: se O kontra polisia, O hatene ona ninia konsekuensia.
Polisia na’in tolu tama ba iha sela laran, save metin tiha oda-matan,
hasai tiha sira nia kazaku depois baku ha’u. Sira
halo parte membru PNTL Maliana nian hotu. Sira ne’e polisia sira halo
serbisu kalan nian. Iha kalan dahuluk, sira baku ha’u por voltade tuku
ida (1) dadeer, iha kalan daruak por voltade tuku tolu (3) dadeer.
Polisia sira halo serbisu kalan hosi ema la hanesan, sira baku ha’u iha
kalan rua nee”.
Relatoriu
iha leten kona-ba kazu ida de’it, maibe iha kazu barak mosu iha
Timor-Leste laran iha ne’ebé halo akuzasaun oioin ba membru PNTL sira. Ita
bele dehan aktu sira hanesan baku, tuku, tebe (espancamento), xoke ho
elektrisidade, sena tama iha bee laran (afogamentos), halo terus
(privação), ameasa, umillasaun (penghinaan), intimidasaun psikolojiku no
hahalok sira ne’ebé membru PNTL sira halo ba detidu sira, inklui ida
iha Maliana ne’e tama iha kategoria tortura.
Krimi
hanesan temi iha leten, hahú hosi Otas Besi to’o ohin loron, hanesan
aktu ida ne’ebé grave tebes no preokupa ema barak. Preokupasaun ida ne’e
lori rai lubuk ida ne’ebé preokupa ho kestaun Direitus Umanus, iha
loron 10 fulan Dezembru, tinan 1948, aprova no halo ona
Deklarasaun Universal Direitus Umanus hodi proteje ema hotu iha mundu
rai-klaran. Deklarasaun ida ne’e maka ohin loron ita mós kaer tuir, no
durante periodu okupasaun ita kaer hodi denunsia krimi ho violasaun
Direitus Umanus hothotu ne’ebé Indonezia halo iha Timor Leste.
Depoisde
tinan 36 hosi Deklarasaun Universal Direitus Umanus, iha loron 10 fulan
Dezembru tinan 1984, Komunidade Internasional aprova Konvensaun Kontra
Tortura no Tratamentus ka Penas Krueis, Dezumanus ka Degradantes,
adoptada hosi rezolusaun nº 39/46, Asembleia Jeral Nasoens Unidas nian
no tama iha vigor iha loron 6 fulan Juñu tinan 1987.
Defisil
oituan hodi dada rai-keta ka fronteira entre “tortura” ho tratatamentu
degradante ho dezumanu ka kastigu sira seluk. Iha aktu maus tratus ida
nia laran tortura depende ba numeru fator balu, inklui natureza no abuzu
todan. Tantu tortura komu maus tratus, tuir direitu internasional
proibidu iha sirkunstansia hothotu.
Timor-Leste,
maski foin ukun-an, nu’udar Estadu membru Nasoens Unidas nian, iha
loron 16 fulan Abril tinan 2003, ratifika ona Konvensaun Internasional
sira, inklui Konvensaun Kontra Tortura. Timor-Leste ratifika konvensaun
ida ne’e tanba aprende hosi esperiensia tempu okupasaun nian ou nu’udar
povu kolonizadu hatene malorek katak, tortura nu’udar aktu ida
kondenavel no konsidera krimi tanba halo ema sira sofre tortura, barak
sai paralizadu, defisiente tantu iha isin nune’e mós iha mental ka psikiku.
Iha artigu no. 2, Konvensaun Jenebra nian hateten katak: “No
exceptional circumstances whatsoever, whether a state of war or a
threat of war, internal political instability or any other public
emergency, may be invoked as a justification of torture.” Ne’e
signifika, ho razaun sa-ida de’it, labele aseita ka justifika kualker
tipu tortura ho maus tratus, basaa, aktu sira ne’e nu’udar krimi kontra
direitu internasional.
Maski
ita ratifika ona Konvensaun Internasional sira, maibe ita seida’uk bele
implementa ho efetivu Konvensaun Kontra Tortura tanba sei falta lei oan
barak hodi define violensia oin-sa maka klasifikadu ba tortura ka
violensia baibain. Ohin loron seidauk iha lejislasaun ka dekretu lei
ruma ko’alia espesifikamente kona-ba tortura. Seluk ho ne’e, ita nia
ajente seguransa sira, liliu polisia sira, barak seidauk hatudu-an
nu’udar polisia profisional tanba hetan eransa ho kultura violensia hosi
polisia ho militar Indonezia sira, nune’e mós seidauk interioriza ho
di’ak lei ho valor sira direitus umanus nian tanba kapasidade objetiva
ho subjetiva ne’ebé limitadu.
Wainhira
ita ko’alia kona-ba tortura, ita presiza mós hatene tipu tortura ne’ebé
bolu tortura polisial ou inquizitorial. Tipu tortura ida ne’e pratika
ho motivu meramente funsional ou instrumental no institusional. Uza tipu
tortura ida ne’e ho motivu politiku-ideolojiku no jeralmente pratika
iha fatin detensaun ka interrogatoriu ka iha kadeia hosi funsionariu
estatal subalternu (ajente, investigador, komisariu, karsereiru no
polisia militar) sira, konta ho apoiu disfarsadu ka konveniensia
deklarada hosi majistradu sira, membru sira Ministeriu Publiku no
autoridade sira polisia nian. Sira tolera tortura ne’e ho baze
entendimentu ka razaun katak, iha relasaun ho suspeitu balu, uniku meiu
atu hetan prova material no autoria krime maka liu hosi kastigu fiziku
ou mental. Sidadaun komum barak mós konkorda ho pratika tortura, ho
justifikasaun katak tortura nu’udar dalan ida hodi hetan rezultadu sira
satisfatoriu iha kampu investigasaun polisial nian.
Ema
balu dehan terrorista sira nia prinsipiu maka hakarak mate, sira la
preokupa ho moris ka vida, ne’eduni halo tortura to’o iha ne’ebé mós
sira la sei loke ibun. Sira lakohi loke ibun ho objetivu proteje sira
nia organizasaun, sira nia maluk no mós garante susesu ba sira nia
misaun ho aksaun. Mate ida sem sofrimentu hodi defende prinsipiu ka
ideolojia ida hanesan tara bomba iha isin depois halo nakfera kala ema
barak hakarak, maibe simu tortura ne’ebé duru, degradante ho dezumanu
nem ema hotu bele augenta. Tamba ne’e maka tortura nu’udar dalan ida
hodi hetan informasaun, maibe tenki kuidadu, basaa, inosente balu mós
halo rekoñesimentu falsu tamba la tahan ba tortura. Maibe tenki rekoñese
mós katak kulpadu balu loke ibun no rekoñese nia sala ou loke sai rede ho
planu aat sira tamba efeitu hosi tortura. Tamba ne’e maka admite
violensia lejitima nu’udar dalan ida hodi deskobre ho sedu ka lais planu
kriminozu sira nian ne’ebé preparadu tiha ona ka prepara daudaun atu
realiza, planu ne’ebé ameasa interese nasional ho ema barak nia moris.
Polisia
nu’udar aparellu represivu Estadu nian no sira nia atuasaun regulada no
uzu violensia lejitima. Susar admite, maibe eziste, iha sosiedade,
liliu iha ambitu seguransa publika, iha ezijensia ida ba pratika
violensia polisial ka interrogatoriu koersivu hodi hasoru krimi sira
kontra estadu ho umanidade. Violensia lejitima uza iha kazu sira estremu
ou esepsional ka estraordinaria hodi bele hetan informasaun hosi
suspeitu sira ne’ebé ameasa interese nasional ka ema barak nia moris,
porezemplu aplika ba suspeitu ka detidu sira ligadu ho terrorizmu ka
grupu krimi organizadu sira ne’ebé perigozu no ameasa ema barak nia
vida. Estadu maka tenki deklara publikamente grupu ne’ebé maka halo
parte terrorista ka grupu perigozu sira. Ho nune’e hodi sees hosi
jeneralizasaun no labele aplika metodu sira duru ba ema ka grupu hothotu
durante prosesu interrogatoriu. Tenki identifika didi’ak katak suspeitu
ka detidu ne’e iha forte ligasaun ho terrorista ka grupu krimi
organizadu foin bele aplika medidas koersivas wainhira lakohi koopera ho
polisia. Ho nune’e hodi evita ema inosente sira sai vitima violensia
polisial nian. Labele aplika kualker tipu violensia, lejitima ka
ilejitima, ba krimi baibain sira.
Interrogatoriu
koersivu tenki regula ho lei hodi hatene loloos wainhira maka bele uza
tortura, uza iha sa situasaun ho hasoru se, nune’e mós tenki define ho
klaru metodu ho instrumentu ne’ebé lei admite hodi uza durante prosesu
interrogatoriu. Buat hirak ne’e tenki klaru hodi bele halo justifikasaun
ba uzu violensia lejitima ne’e no evita pratika tortura ka violensia
ilejitima. Nune’e mós tenki defini ho klaru katak, proibidu ba kualker
membru polisia ida atu pratika kualker tipu tortura, eseptu unidade
investigasaun. Ida ne’e mós so uza de’it ba kazus esepsionais ou
estraordinarias hanesan temi ona iha leten, la’os atu aplika ba iha
krimi hothotu ka baibain sira. Se iha ita nia rain, la iha aktividade
terrorista ka grupu kriminozu ne’ebé perigozu tebes, maka la iha razaun
atu rekorre violensia lejitima ka tortura hodi hetan informasaun. Maibe
atu evita medidas ka asaun sira estrajudisiais maka la iha sala prepara
lei oan ruma hodi regula violensia lejitima ida oin-sa maka bele admite
ho ida ne’ebé maka lalebe admite nune’e karik iha loron ruma, terrorista
sira atua iha ita nia rain, ita iha ona métodus koersivas legais ho
lejitimas ne’ebé bele aplika ba sira.
Violensia
ilejitima, baibain, pratika hosi ajente publiku sira ne’ebé iha
monopoliu lejitimu ba uzu forsa. Aktu ilejitima ne’e tau iha risku no
ameasa estrutura demokratika sira Estadu Direitu nian. Tamba ne’e maka
labele aseita kualker tipu violensia ilejitima. Violensia ilejitima
nu’udar problema boot tebes ida ne’ebé tenki rezolve hosi sektor barak
sosiedade organizada nian. Ema ka organizasaun hosi ne’ebé de’it
proibidu pratika tortura, eseptu polisia, maibe tenki ho justifikasaun
ida forte tuir lei ka regras ne’ebé iha.
Iha
relasionamentu metin entre pratika tortura ho dezempeñamentu aktividade
polisial nian. Ne’e la’os polisia Timor nian de’it maka hasoru. Iha
kazu barak tebes iha mundu ho forma oioin ne’ebé protagoniza hosi
polisia sira iha mundu rai klaran tomak. Ida ne’e mosu tamba situasaun
iha sira nia rain, autor sosial barak seidauk moris tuir lei ho ordem,
vida ekonomika, politika ho sosial la ajuda sira nia integrasaun ho
di’ak. Iha nível internasional mós situasaun balu provoka
deskontentamentu tamba okupasaun ka dominasaun ka bolu xoke kultural
ne’ebé ameasa rai ida ka rejiaun ida ninia interese komum ne’ebé kria
rezistensia no provoka violensia. Buat hirak ne’e hotu maka provoka
insatisfasaun sosial ho politika no mós provoka danu ho prejuizu fiziku
ho umanu barak ba Estadu ho povu bainhira grupu sira marjinais sira
aktua. Terrorizmu mós enkuadra iha kontestu ida ne’e.
La
fasil atu implementa tomak Konvensaun Kontra Tortura iha rai sira
ne’ebé nakonun ho instabilidade, pobreza, krimi organizadu ho
terrorizmu. Timor-Leste situa iha Azia, rejiaun ida ne’ebé sei dominadu
ho instabilidade, violensia, pobreza, krimi organizadu no halo fronteira
ho Indonezia, rai ida ne’ebé aktividade terrorizmu nian sei aktivu
tebes. Ipoteze ki’ik tebes atu Timor-Leste sai fatin ba terrorizmu,
maibe jeografikamente ita nia rain situa entre rai boot rua, Indonezia
ho Australua ne’ebé sai alvu prinsipal terrorista sira nian. La’os ne’e
de’it, ema Osidente barak mós hetan iha ita nia rain tanba hala’o
serbisu sira Nasoens Unidas nian ka NGOs internasionais nian. Sira ne’e
mós sempre sai alvu terrorista sira nian. Tamba ne’e wainhira ita la
atentu ka vijilante, organizasaun kriminozu sira bele halo atake iha
Timor-Leste, liliu hasoru ema Osidente sira iha ita nia rain ka uza
Timor-Leste hodi dezenvolve sira nia aktividade kriminoza no sai
trampolin hodi ataka Austrália ho Indonezia. Ida ne’e bele mosu tamba,
ohin loron, ita nia fronteira marítima, terrestre ho aérea nakloke luan
no la ekipadu di’ak ho teknolojia sira sofistikadu iha postu imigrasaun,
aeroporto ho alfandega sira hodi deteta krime organizadu ho terrorizmu.
Nune’e mós ita nia intelijensia seidauk hetan formasaun di’ak ho
instituisaun PNTL ho F-FDTL la ekipadu di’ak ho aparellu sofistikadu
sira hodi deteta no evita atividade organizasaun kriminozu ho terrorizmu
sira nian. Se ita la prepara metodu ho teknika sira di’ak ho efisiente
ne’ebé regula ho lei hodi hetan informasaun ida lais no ezaktu hosi
suspeitu ka detidu sira ligadu ho terrorizmu ka grupu krimi organizadu
sira perigozu tebes, hanesan de’it ita entrega ita nia moris ba
kriminozu sira.
Ema
barak kontra interrogatoriu koersivu, maibe sira la fo dalan la
koersivu ne’ebé efesiente no efikaz hodi deskobre lalais planu aat
terrorista nian ne’ebé ameasa ema inosente barak nia moris. Se vida ema
ida nian importante tebes, nusa maka labele admite uza método koersivu
hasoru terrorista sira hodi salva ema barak nia vida hosi planu ho aktu
terrorista ka grupu krimi organizadu sira nian? Se ita la rekorre métodu
ida efisiente ho efikaz hodi deskobre uluk terrorista ka grupu
kriminozu sira perigozu tebes nia planu, hanesan de’it ita fo tempu ba
sira hodi realiza sira nia planu aat ne’ebé ameasa ita nia interese
nasional. Metodu koersivu nu’udar dalan efisiente no efikaz ida hodi
hetan informasaun, maibe iha aplikasaun dala ruma bele sala wainhira
sala alvu.
Rai
sira ne’ebé kumpri tomak Konvensaun Jenebra kontra tortura nian maka
rai sira ne’ebé moris estável, ema hotu moris tuir lei ho ordem, la iha
krimi no ameasa terrorizmu ruma. Timor-Leste ninia situasaun politika,
ekonomika, sosial no kultura sei dook hosi rai sira kumpre tomak
konvensaun nian. Tamba ne’e, Timor-Leste labele futu metin nia liman ho
ain hodi asiste grupu kriminozu sira aktua iha ita nia rain. Amerika ho
Europa, rai sira ne’ebé promotor ho defensor Direitus Umanus nian, dala
ruma, sira maka iha oin hodi halo tortura ho violasaun ba Direitus
Umanus wainhira sira nia rain hetan ameasa hosi grupu terrorista sira.
Bele haree oin-sa Estadus Unidos de Amerika halo tratamentu ba
terrorista sira iha Guantanamo no Europa paratikamente la halo protestu
ruma, tamba terrorista sira ataka sira nia interese nasional ho kria
terror ka hamosu ta’uk ba ema tomak iha mundu rai-klaran.
Rai
balu asina Konvensaun Kontra Tortura kle’ur ona, maibe sira mós la
kumpre tomak klamar ho isin Konvensaun ne’e nian tamba ameasas hosi
krimi organizadu ho terrorizmu sira. Ba krimi organizadu no terrorizmu
la iha lia-fuan toleransia no, aseitavel uza violensia lejitima hodi
bele hetan informasaun hodi prevene aktu sira ne’ebé ameasa interese
nasional ho povu Timor-Leste tomak nia moris.
Ohin loron mosu akuzasaun barabarak hasoru membru PNTL sira katak halo tortura hasoru sidadaun sira no membru polisia sira impune
hosi lei. Loos, iha duni kazu balu tama iha klasifikasaun tortura
ne’ebé pratika hosi membru PNTL balu, buat ne’ebé la devia halo tamba
suspeitu ka detidu sira be ita iha la’os terrorista ka halo parte grupu
kriminozu sira perigozu tebes. Maibe mós ita tenki dehan la loos tomak
wainhira ema balu haklaken katak membru polisia sira iha impunidade.
Membru polisia balu hetan kondenasaun tuir krime ne’ebé definidu
legalmente, hanesan abuzu poder, lezaun korporal ka iha nomen júris
seluk, ne’ebé konfigura iha metodu ho pratika sira tortura nian. Balu
hetan sansaun suspensaun no balu hetan espulsaun hosi polisia tamba
pratika violasaun Direitus Umanus sira grave hanesan omesidiu. Balu sei
iha prosesu investigasaun nia laran halo agresaun ba sidadaun sira.
Ita mós labele dehan membru
PNTL tomak pratika tortura. Tortura ne’ebé mosu la’os politika Governu
nian, la’os mós ordem ka instrusaun hosi instituisaun PNTL, maibe
nu’udar pratika ida ne’ebé hala’o izoladamente no barak pratika hosi
individuu sira PNTL nian. Tortura sira ne’e mosu tamba:
- Iha
tinan barak, hahú hosi ita nia bei-ala sira kedas, to’o iha
kolonialista portuges ho okupasaun Indonezia nia tempu, la iha esforsu
ruma atu hakotu ho tortura. Pratika tortura sai hanesan kultura ida
ne’ebé transmite hosi rejime ida ba rejime seluk. Ohin loron, iha
ukun-an nia laran, membru PNTL balu hanoin tortura hanesan aktu normal
ida no sira kontinua pratika tortura iha situasaun sira ne’ebé tuir
loloos labele uza ona tortura nian, basaa, ohin loron ita la moris ona
iha rejime sira ditatorial nia okos;
- Membru
PNTL balu, liliu sira ne’ebé moris iha periudu okupasaun Indonezia
nian, hetan influensia makaas hosi polisia ho militar Indonezia sira.
Sira balu seidauk hosik mentalidade aat ne’ebé polisia ho militar
Indonezia sira hosik hela, tamba sira hanoin so uza violensia ka tortura
de’it maka halo ema bele hakru’uk ba sira, maibe sira haluha tiha katak
wainhira rekorre violensia halo ema lakon respeitu ba sira maski
hakru’uk tamba ta’uk.
- Seidauk
iha lei oan hodi regula ka defini loloos aktu sira ne’ebé klasifikadu
nu’udar tortura hodi bele julga no kondena autor sira tortura nian;
- Membru
PNTL barak seidauk domina lei ho di’ak no barak ninia estudus ki’ik,
ne’eduni susar ba sira interpreta lei no haketak aktu ida ne’ebé
konsidera violasaun ka la’os violasaun Direitus Umanus;
- Agresividade
ne’ebé reflete iha karater ema Timor nian ladun tulun halo kontensaun
ka kontrola-an, halo membru polisia balu monu iha pratika tortura
wainhira hetan provokasaun ka rezistensia hosi suspeitu ka detidu sira.
Sira halo buat ida la hanoin nia konsekuensia ne’ebe bele provoka danus
fizikus ho psikolojikus ba suspeitu ka detidu sira nune’e mós ba sira
(polisia) nia karreira rasik;
- Ekipa
investigasaun ne’ebé halo interrogatoriu ba suspeitu ka detidu sira la
iha koñesimentu di’ak kona-ba halo interrogatoriu ida mais umanu no
persuasivu. Sira rekorre metodu ho teknika tortura hothotu ne’ebé sira
hatene tamba la hetan formasaun seluk ne’ebé di’ak hodi hetan
informasaun hosi suspeitu ka detidu sira;
- Tortura
la’os aktu izoladu ida, no ohin loron sei mosu nafatin tamba faltade
empeñu politiku atu investiga, hadook, prosesa, julga no fo kastigu
todan ba ida halo tortura ka violensia ilejitima;
- La
iha kontrole sivil efektivu, autónomu no independente ba polisia
nu’udar fator inibidor ka satan no preventivu ba tortura ho violensia
polisial.
- Taxa kriminalidade ne’ebé aas provoka mós aktu ho medida sira duru ne’ebé rezulta iha tortura ho maus tratus.
- Faltade kooperasaun hosi suspeitu ka detidu sira obriga polisia sira rekorre violensia ka tortura hodi hetan informasaun.
Brazil,
rai ida ukun-an liu sekulu balu ona, desde 1800. Foin iha 1989 ratifika
Konvensaun Kontra Tortura no Pena Kruel sira seluk. Ninia Konstituisaun
ne’ebé promulga iha 1988, prevê proibisaun ba pratika tortura. Maski
nune’e, liu tiha tinan 9, foin promulga iha Brazil lei ida iha ne’ebé
tipifika no halo punisaun ba krimi tortura.
Ita
foin maka ukun-an iha tinan 8 (hosi 2002) nia laran, ne’eduni susar ba
ita atu halo buat hothotu dala ida. Tenki hahu uluk hosi balu.
Ratifikasaun ba Konvensaun Internasionail sira, inklui ratifikasaun
Konvensaun Kontra Tortura nu’udar hakat di’ak ida. Hosi ne’e hatudu
katak ita deklara ona tortura nu’udar krimi ida. Nu’udar krimi tenki
kria kondisaun hodi hapara tortura ne’e loloos, liliu labele kedas
aplika interrogatoriu koersivu ka tortura ba krimi sira la’os ligadu ho
terrorizmu no grupu krimi organizadu sira perigozu tebes. Atu hapara
tortura la’os papel Governu nian de’it, maibe sosiedade sivil ho
sidadaun tomak nian. Oin-sa atu hapara tortura?
- Kria
lei oan sira ne’ebé sei falta hodi proteje sidadaun sira ho di’ak
nune’e mós presiza define ho klaru tipu tortura oin-sa maka bele admite
no aplika ba see no iha situasaun ka sirkunstansia oin-sa;
- Presiza
fo treinu ba membru PNTL sira tomak, liliu unidade investigasaun atu
labele uza tortura durante prosesu interrogatoriu ba krime baibain sira,
krime ne’ebé la’os mai hosi terrorista ka grupu kriminozu sira perigozu
nian;
- Fundamental
tebes investimentu prioritariu iha kualifikasaun no treinamentu
profisional, metodu sientifiku ba investigasaun, teknolojia no peskiza
sientifika multidixiplinar. Presiza forma profisional sira ho baze
polisia nian ne’ebé di’ak basaa, iha kampu ida ne’e maka mosu xoke ho
konflitu multivariadu ba direitu ho interese sidadaun sira nian, iha
optika respeitu ho promosaun Direitus Umanus nian;
- Halo
deklarasaun iha publiku katak tortura nu’udar krimi, tan ne’e tenki
hetan sansaun ka punisaun, eseptu tortura ne’ebé lejitimu no bele aplika
ba terrorista ho grupu krimi organizadu sira perigozu tebes;
- Hola
medidas lais no forte hasoru polisia sira ne’ebé halo tortura no kaer
no dadur ema arbiru ou uza forsa esesiva hasoru povu, inklui fo sansaun
ba ofisial polisia sira ne’ebé hatene iha pratika tortura maibe la halo
esforsu hodi evita ou fo sansaun ba autor tortura.
- Prende,
investiga no aplika aksaun dixiplinar kontra membru polisia ne’ebé
pratika tortura ka pratika violensia hasoru krimi baibain sira;
- Hametin
liu tan orgaun sira halo supervizaun ho justisa iha PNTL no unidade
etika ho moral profisional . Fo apoiu makaas ba orgaun sira ne’e no fo
sansaun ba polisia sira ne’ebé la kumpre orgaun sira ne’e ninia ordem ka
diretrizes;
- Fo protesaun liu hosi lei ne’ebé garante testemuña sira nia sasin, atu sira bele fo testemuña loloos, livre no la iha ta’uk atu hetan trotura;
- Haberan
no hametin liu tan serbisu intelijensia nian hodi deteta no evita
aktividade terrorizmu ho grupu kriminozu sira antes manan forma. Ne’e
dalan ida hodi halakon pratika tortura;
- Kria
regra engajamentu (rules of engagement) ka dixiplina internu nu’udar
sasukat ba autor seguransa sira atu prevene sira halo tortura no bele
justifika sira nia atuasaun wainhira uza forsa ka violensia lejitima;
- Hadi’a kualidade moris povu nian. Wainhira kualidade moris di’ak sei halo ema
hotu moris tuir regras ho ordem, nune’e mós wainhira la iha ona
aktividade grupu kriminozu ho terrorizmu ne’ebé ameasa interese nasional
Timor-Leste nian maka tortura ka violensia lejitima mós la presiza ona.
Demokrasia
nu’udar kestaun ida importante tebes, iha kontestu ida ne’e, violensia
polisial, inevitavelmente, produz violasaun grave liu ba Direitus Umanus
no sidadania, ne’ebé nu’udar elementu sira rejime demokratiku nian.
Funsaun atu manten ordem, prevene no reprime krimi sira, iha limite ba
ninia atuasaun, iha padraun sira respeitu ba direitu fundamental
sidadaun sira nian, nu’udar direitu ba moris, liberdade, seguransa no
ninia integridade fizika ho mental.
Presiza realsa katak violensia ho ninia ambiente laborativa
no ninia atuasaun perkorre, dala barak, iha fronteira ilegalidade.
Mezmu iha situasaun sira iha ne’ebé uza violensia nu’udar lejitima,
atitude no komportamentu irrefletidu bele de’it interpretadu nu’udar
pratika tortura. Bele lori polisia ba pratika efektiva hosi violensia
insidioza ne’e, to’o la koñese limite sira presizu hosi ninia atuasaun
legal. Tamba ne’e maka presiza defini ho didi’ak metodu ho teknika,
nune’e mós instrumentu sira ne’ebé bele uza ho labele uza durante
interrogatoriu ba kazu sira esepsionais ka estraordinarias hodi sees
hosi pratika tortura ne’ebé kondenadu hosi ema barak.
Konkluzaun
Timor
Leste nu’udar rai ida signatoriu tratadu ho konvensaun sira ne’ebé pune
no halakon tortura desde 2003. Konstituisaun RDTL ne’ebé promulga iha
tinan 2002 mós prevê proibisaun ba tortura. Maibe to’o ohin loron ita
seidauk tau iha pratika, tamba seidauk iha lejislasaun ka lei ruma
hakerek espesifikamente kona-ba tortura ho ninia punisaun.
Importante
tebes realsa katak tortura nu’udar instrumentu ida hodi reprimi,
kastigu, intimida, umilla no oho ema, iha períudu kolonizasaun ho
okupasaun Portugal ho Indonezia nian. Maski rejime ditatorial sira ne’e
lakon ona hosi ita nia rain, maibe Estadu Demokratiku de Direitu ne’ebé
ita harii daudaun sei dook hosi kompletu tantu iha esfera juridika no
sosialmente, basaa direitu inerente ba ema rasik lejislasaun la
espesifika didi’ak hodi tau efetiva iha pratika.
Iha
pratika tortura ho violensia polisial balu hatudu katak pratika
polisial ho natureza autoritariu mosu, independentemente hosi rejime
politiku. Sira ne’e nu’udar kontinuasaun hosi metodu ne’ebé rejime
ditatorial, kolonial ho autoritariu sira uluk uza, iha ne’ebé tranzisaun
politika ba ukun-an la konsege halakon tamba kuaze membru PNTL sira
hotu sei toman ho maneira hanoin ho hahalok polisia Indonezia nian
ne’ebé sempre rekorre tortura ho violensia hodi hetan informasaun. Maski
ita nia Governu demokratiku, maibe membru balu hosi polisia seidauk sai
demokratiku tamba sei hanoin ho aktua tuir rejime ditatorial sira uluk
nian.
Atu ajusta orgaun sira seguransa publika iha realidade demokratika ida, imporante tebes, ba sosiedade hodi hetan ka deskubra tipu
polisia oinsa maka sira hakarak. Polisia ne’ebé ita hakarak maka
polisia ne’ebé respeita direitu sidadaun sira nian, polisia ne’ebé
ezista hodi fo seguransa no la pratika violensia ilejitima; ka polisia
korrupta ida (ne’ebé esplora ema ki’ik sira ka sese de’it) no arbitraria
(ne’ebé uza tortura ho estermíniu, nu’udar metodu sira preferensial
serbisu nian hodi hasoru povu sira).
Iha
planu organizasaun polisial nian, governu define ona, protesaun ba
pesoa umana impoem implementasaun vida demokratika, liu hosi
partisipasaun direta polisia ho komunidade iha rezolusaun ba konflitus.
Filozofia polisia nian ne’ebé tenki kaer maka polisia sira nu’udar
garantidor direitu sira fundamental ema nian, nu’udar mediador no
administrador sira konflitu sosial, violasaun no transgresaun ba lei;
mantem nafatin serenidade espiritu, firmeza iha karater, halo konviviu
ho di’ak ka ki’ak kondisaun umana nian.
*Membru Fundador RENETIL
Artikel ne’e hatun ona iha STL Edisaun 26/07/2010