LEI PENSAUN MENSAL VITALISIA: MANTEIN KA PRESIZA ALTERASAUN?

LEI PENSAUN MENSAL VITALISIA: MANTEIN KA PRESIZA ALTERASAUN?

Husi: Carlos da Silva L.F.R. Saky

Fulan hira ikus, kestaun pensaun vitalisia mosu hikas iha pajina sira media eskrita no redi sosial sira. Antes kedas, mosu presaun maka’as husi sosiedadi sivil ho intelektual balun kona-ba Lei Pensaun Mensal Vitalisia (LPMV) ba eis-titular sira. Sira konsidera lei ne’e injusta no imoral tanba eis-titular ho eis-membru orgaun soberania sira simu nafatin salariu baze (gaji pokok) 100% hanesan ho sira aktif nian. Titular no membru orgaun soberania sira nebe iha direitu ba Pensaun Mensal Vitalisia (PMV) mak Prezidenti Republik (PR), Prezidenti Parlamentu Nasional (PPN), Primeiru-Ministru (PM), Prezidenti Supremu Tribunal Justisa (PSTJ), membru Governu (MG) no membru Parlamentu (MP) sira.  

Iha kampaine iha eleisaun lejislatif sira liu ba, partidu sira, kuaze hotu-hotu, promete atu halu revizaun ba LPMV, maibe to’o agora seidauk bok. Iha eleisaun lejislatif ida ikus mos partidu sira hotu rame-rame reafirma no halu promesa hanesan, atu halu revizaun ba lei ne’e. Liu tiha tinan rua ona, lei ne’e sei seidauk hetan alterasaun. Haree hanesan interese pesoal membru orgaun soberania sian nian sei maka’as liu duke kualker vontadi politik hodi hadia LPMV.

Da’et ho kestaun pensaun vitalisia ne’e, orgaun soberanu sira mos haree hanesan joga pimpong hela, Governu baku ba Parlamento Nasional (PN) no PN dudu fila ba Governu. Laiha ida mak hakarak ninia pimpong mate, tanba kestaun ne’e da’et ho sira hotu nia interese. PM Rui Maria de Araujo, hateten katak: “Kona-ba [pensaun mensal vitalisia] ida ne’e Parlamentu hanesan orgaun soberania para halo [alterasaun ba lei] ida ne’e, kuandu iha desizaun [ona] governu [prontu] ezekuta” (TP, 31/03/2015). Iha fatin seluk membru Komisaun A PN, deputadu, Paulo Moniz Maia, husi FRETILIN, dudu fali ba Governu. Deputadu ne’e hateten katak: “PN nia serbisu la’os atu hetan pensaun vitalisia, maibe atu halo lei hodi regula interese Nasaun povu hotu nian. Tanba ne’e atu altera lei ida ne’e depende mos ba governu nia proposta ba iha Parlamento atu diskute” (STL, 01/04/2015). Dudu malu ida ne’e sei lapara bainhira titular ho membru orgaun soberania foun sira seidauk hala’o sira nia knaar to’o fulan 42 nebe hanesan kondisaun ida atu hetan PMV ne’e. Dala ruma sira hein, lejislatura ida ne’e kompleta lai fulan 42 mak foin tau iha ajenda hodi diskuti no halu alterasaun, tanba halu alterasaun kedas husi agora titular ho membru orgaun soberania barak sei laiha direitu ona ba PMV 100%. Tuir prinsipiu lei nian, lei so bele aplika ba oin, labele aplika ba kotuk, tanba ne’e, dala ruma sira sei hein kompleta lai fulan 42 mak halu alterasaun, nune’e lei nebe hetan alterasaun ne’e labele aplika ba sira. Karik iha lejislatura ida ne’e la tau ba ajenda hodi halu diskusaun no aprovasun, mak proposta alterasaun ba LPMV nebe hatama ona iha tinan kotuk mos sei kaduka hotu hanesan proposta sira nebe hatama uluk iha lejislatura sira liu ba. Ne’e signifika iha lejislatura mai tenki hatama proposta foun tanba proposta tuan kadukadu ona. Tuir loloos PN labele hein fali husi Governu tanba PN nia knaar prinsipal ida mak halo halu lei ka halu alterasaun ba lei sira.

Seluk ho dudu malu sira iha leten, PM, Rui Maria de Araujo, mos koko reduz ejijensia publik nian atu hadia LPM ba ejijensia NGO sira nian, hanesan nia rasik afirma: “Kestaun Pensaun Vitalisia povu la eziji, maibe hau hatene NGO sira maka eziji, tanba ne’e Parlamento maka bele muda lei Pensaun Vitalisia, Governu prontu ezekuta” (STL, 31/03/2015). Maski PM, Rui Maria de Araujo, afirma katak povu la ijiji halu alterasaun ba LPMV, maibe iha dialog ida entre populasaun sira iha Suku Uma Uain Kraik-Lakluta ho Prezidenti Republik, Helena Herique Xavier ho Carlos da Silva, bele dehan reprezenta lian husi povu ka sidadaun baibain sira nian hodi fo hanoin ba PR Taur Matan Ruak kona ba PMV ne’e. Helena Henrique Xavier, fo hanoin ba Prezidenti Republik Taur Matan Ruak: “Hau sei lembra ita boot [Taur Matan Ruak] nia kampaina atu reduz pensaun vitalisia, maibe seidauk realiza, husu atu reduz pensaun vitalisia, kuandu mina hotu no rikusoin hotu lori saida sustenta estado?” (STL, 28/03/2015). Iha biban hanesan, sidadaun seluk, Carlos da Silva, reprezenta joven sira, husu ba Prezidenti Republik Taur Matan Ruak atu reduz pensaun vitalisia: “Hau husu Prezidente Republika se bele karik halo reduz ba pensaun vitalisia, tanba pensaun ne’e halo fali rekrutamentu ba Parlamentu Nasional kuandu mandatu remata hetan pensaun maske sira asumi kargu tinan lima de’it” (STL, 28/03/2015). Iha biban ne’e, maski PR, Taur Matan Ruak, la hatan ho firmi, maibe antes, iha biban ida, nia koalia ho forma ida klaru tebes, katak: “Sira simu pensaun vitalisia labele 100 porsentu, ne’e terlalu [demaziadu] liu, la loos no ladun diak... Loloos hau mos nonok de’it, tanba agora ha’u Presidente, hau mos aban bainrua sei iha direitu atu simu, maibe ha’u sente kalan toba la dukur ne’ebe di’ak liu altera” (Independente, 19/05/2014). Ita la hatene se entidadi sira nebe simu ona PMV ho sira nebe kandidatu daudaun atu simu pensaun ne’e iha loron oin, sira hotu toba ladukur hanesan PR, Taur Matan Ruak, nebe haree Lei ne’e injusta ka lae? Ka keta balun toba ladukur tanba iha presaun atu halakon ka hamenus PMV ne’e? Sira rasik mak hatene. Balun bele dehan sidadaun na’in rua ne’e nia lian la signifika buat ida, maibe iha sosiedade ida iha nebe ema barak ladun iha meios hodi hato’o sira nia hanoin, lian rua ne’e iha signifikadu boot tebes, lian nebe reprezenta ema rihun ba rihun nia hanoin. Karik haree husi aspektu legal no konstitusional nian mos ladun loos bainhira hateten katak povu la interese ho LPMV ne’e, tanba povu nia reprezentante iha PN mos husu ona atu halu alterasaun ba lei ne’e, so PPN mak seidauk hatun ba Komisaun A hodi halu diskusaun hodi altera lei ne’e. Iha lejislatura ida uluk, iha deputadu hamutuk 33, husi partido oioin, asina hamutuk proposta ida hodi husu alterasaun ba LPMV. Iha lejislatura atual, PD hatama hihas proposta foun ba Meja PPN hodi husu alterasaun ba LPMV, tanba proposta ida hatama iha lejislatura kadukadu ona.

Klaru hanesan we turu iha talas tahan katak sosiedade sivil la’os reprezentante lejitima povu nian, tanba sira la hetan lejitimidadi formal no konstitusional ba ida ne’e. Maibe klaru mos ba ema hotu, sosiedade sivil nudar parte ida husi estrutura sosiedadi nian. Tan ne’e, buat nebe sira koalia reprezenta mos preokupasaun husi sosiedadi nian rasik. Ba politik na’in sira, no politik na’in nebe di’ak, labele ignora total preokupasaun ho persepsaun sira nebe mosu iha sosiedadi nia leet, tanba preokupasaun ho persepsaun sira ne’e mak sei fo konfiansa ou lae ba politik na’in ka partidu politik sira. Tan ne’e presiza mos tetu lian sira mosu iha komunidade nia leet.

Sosiedadi sivil balun, liu husi sira nia diretor sira ka reprezentanti sira, halu ona kritik maka’as hasoru LPMV no kontinua ijiji hadi’a lei ne’e. Tuir Diretor FONGTIL, Arsenio Pereira, katak: “Tuir hau nia hanoin, Parlamento Nasional tenke halakon duni pensaun vitalisia ne’e, tanba povu barak sei kiak ... (TP, 31/03/2015). Iha fatin seluk, Diretor Luta Hamutuk, Mericio Akara, hateten katak: “Ami nia hare pensaun vitalisia nee sei fo todan ba orsamentu estado, ida nee ladun justu, tanba ita fo nafatin osan ba ema nebe mak la produtivu, nee diak liu ita fo osan ba ema nebe iha kapasidade atu kontinua nia estudo no seluk tan” (STL, 01/04/2015). Ba Jestor Programa ONG, AJAR, Inocencio Xavier, katak: “Pensaun vitalisia nee hanesan hakiak ema nebe la servisu, maibe fulan-fulan simu osan, nee halo kiak povu, tanba nee ami nafatin koalia” (STL, 01/04/2015). Enkuantu Diretor Asosiasaun HAK, Manuel Monteiro, hateten katak, “pensaun vitalisia halo kiak de’it povu, hariku grupu balun, tanba nee husu ba Parlamento Nasional atu diskute lais lei pensaun vitalisia hodi fo benefisiu ba povu” (STL, 01/04/2015). Iha fatin seluk, Jose Luís de Oliveira, Diretor  ONG AJAR, hateten katak “Preokupasaun Sosiadade Sivil nian konaba pensaun vitalisia nee ho rajaun oin-oin ida maka lei pensaun vitalisia nee kontra konstitusaun tanba lei nee rasik halo diskriminasaun social ida tan mak lei pensaun vitalisia sei lori estadu ida nee sai bangkrut ou monu tanba agora dadaun estadu kontinua hasai osan ba iha grupu eis deputadu no ministru no tinan ba tinan sei kontinua amenta ba bebeik” (STL, Noticias Online, 01/04/2015).

Atu hatene barak liu tan saida mak sidadaun ho intelektual sira hanoin kona-ba pensaun vitalisia, bele vizita ba http://forum-haksesuk.blogspot.com/search?q= LEI+PENSAUN+Vitalisia, hodi haree artigu sira nebe da’et ho asuntu ne’e.

Kritik ho preokupasaun sira, atu husi NGO sira nian ka husi sidadaun baibain sira nian, da’et ho pensaun vitalisia, mesak lejitima no validas. Maibe ladun justu mos bainhira hateten katak deputadu sira ou partido sira la preokupa liu kedas ho lei ne’e. Preokupasaun sira ne’e balun reflekte iha intervensaun sira nebe sira halu ka husi proposta sira nebe sira halu hodi hatama ona ba Meja PPN nian. Iha lejislatura anterior, deputadu sira husi partidu oioin, hamutuk na’in 33, asina hamutuk proposta ida hodi husu halu revizaun ba LPMV. Iha tinan kotuk, PD hatama tan proposta ida hodi husu nafatin atu halu alterasaun ba LPMV ne’e. Faktu hirak ne’e hatudu iha preokupasaun husi deputadu sira, maibe tanba interese la hanesan, deklarasaun barak sai retorika de’it, no laiha ida mak hakarak dudu ho seriu hodi aselera prosesu aleterasaun ba LPMV.

Iha tinan 2011, saudozu La Sama, nudar Prezidente PN, iha biban nebe hala'o surumutu ida entre membru AMP (Aliansa Maioria Parlamentar) sira nebe mai husi parlamentar sira husi AMP nian no membru governu AMP tomak, iha ninia Rezidensia iha Farol, La Sama dehan sei halu diskusaun hodi halu alterasaun ba LPMV depois de OJE2011, nebe nia mos konsidera injusta no, nia hakarak hatun husi 100% ba iha 25%: ”Alterasaun husi 100% simu pensaun ba 25%, tanba Lei antigo ne’e injustisa bot ida” (http://forum-haksesuk.blogspot.com/search?q= LEI+PEN-SAUN+Vitalisia).

Kala iha presaun husi fatin ruma, tan ne’e, maski Prezidenti PN, La Sama hateten ona katak sei halu ajendamentu ba diskusaun depois OJE2011, maibe to’o ninia mandatu hotu lato’o halu diskusaun ruma kona-ba asuntu ida ne’e. Proposta husi deputadu na’in 33 ne’e sai kadukadu ona, nudar konsekuensia husi segunda lejislatura ramata ona ninia mandatu iha 2012, agora ita iha 3ª lejislatura, tan ne’e presiza proposta foun.

Partidu sira hotu koalia atu hatama proposta hodi halu alterasaun ba LPMV ne’e, maibe tanba interese la hanesan, neduni intensaun barak hela iha nivel retorika de’it. PD lakohi atu adia ba beibeik diskusaun ka alterasaun ba LPMV, tanba ne’e, partidu ne’e hola inisiatif mesak hodi aprezenta hikas proposta foun ida iha nebe husu atu halu alterasaun ba artigu lubun ida husi LPMV nian nebe konsidera la justu. Projetu PD nian ne’e hatama ba Meja PPN nian desde loron 02 fulan Juinu tinan 2014, maibe to’o agora, sei budu nafatin, enkuantu publik sira hein bainhira mak halu diskusaun hodi hadia LPMV ne’e.

Tuir deputadu balun, problema la’os iha deputadu sira, maibe iha Prezidenti Parlamentu, Vicente Guterres. Deputado Arão Noe de Jesus Amaral, husi CNRT, nebe reprezenta lian balun husi deputadu sira nebe direita ka indireitamente fo sala ba Prezidenti Parlamentu, Vicente Guterres. Deputado Arão hateten katak: “Prezidente [Parlamento Nasional] mak iha kompetensia haree no analiza [proposta sira] hodi baixa ba komisaun sira, hanesan hau dehan bei-beik katak komisaun hanesan dapur, atu tein saida deit prezidente mak haruka ba atu tein, kuandu la haruka ba entaun iha komisaun labele halo buat ida” (STL, 01/04/2015). Deklarasaun husi deputadu Arão Noe nian ne’e hakarak hateten, Prezidenti Parlamentu, Vicente Guterres mak budu hela proposta PD nian ne’e, unika proposta nebe iha,  iha ninia gaveta laran hodi la hatun ba Komisaun kompetenti sira hodi diskuti. Tanba saida mak PPN hakarak budu hela proposta sira iha ninia gaveta laran? Ita la hatene loloos ninia motivu. Karik nudar titular, Prezidenti Parlamentu mos hakarak hein hodi kompleta lai fulan 42 mak sei hatun ba Komisaun kompetente hodi haree, nune’e nia mos bele hetan PMV 100% tuir lei neba agora vigora. Ka tanba razaun seluk Prezidenti Parlamentu rasik mak hatene. Iha afirmasaun balun, Prezidenti Parlamentu, Vicente Guterres, hateten katak, sira nebe halu kritika hasoru pensaun vitalisia tanba sira “inveja karik” (RTL, 04/02/2011, dader). Inveja ka laran moras tanba haree sira simu PMV 100% ho regalias oioin. Iha tinan kotuk, tanba mosu presaun maka’as no iha spanduk balun nebe tara iha estrada ninin sira iha edifisiu PN nia sorin, ijiji maka’as halakon ka hamenus PMV. Iha mos rede sosial, sidadaun balun halu kaixa hodi halibur osan besi 5 sentimus, atu haruka ba Prezidenti Parlamentu, nudar osan ba pensaun vitalisia nian. Hatan ba kritika no ejijensia sira, Prezidenti Parlamentu, Vicente Guterres, hateten: “Hau dehan beibeik tiha ona, iha país nebe de’it liu-hosi funu konflitu, pelumenos iha sektor rua ita rezolve mak kestaun politikus no kestaun veteranus. Se ita la-haree ba sektor rua ne’e, ita iha problemas, exemplu ita haree de’it Afrika” (TP, 23/06/2014). Karik razaun ida ne’e mak halu Prezidenti Parlamentu, Vicente Guterres, lakohi halu ajendamentu hodi halu diskusaun kona-ba LPMV. Infelizmente Dr. Vicente Guterres la esplika ho klean kestaun politik ho veteranu sira liga ho pensaun vitalisia ne’e oinsa. Tanba laiha esplikasaun klaru ka kle’an ida, entaun obriga ema ida-idak halu interpretasaun ba deklarasaun ne’e. Interpretasaun posivel ida, bele de’it, PPN, Vicente Guterres, hakarak hateten katak entidadi sira nebe ohin loron sai ema politik na’in sira iha Timor-Lorosa’e, entidadi sira ne’e mesak veteranu sira de’it, tan ne’e, se halakon ka hamenus PMV ba sira sei hamosu problema ka konflitu, tanba depoisde sira ne’e sai eis-titular ka eis-membru orgaun soberania ona, susar ba sira atu hetan serbisu no manan salariu nebe di’ak ka boot hanesan nebe ohin loron sira simu, tanba sira ne’e ninia formasaun akademika ladun boot. Se sira la hetan serbisu no moris aat halu sira nia dignidadi lakon. Serake dignidadi ema nian sukat ho osan no moris di’ak? Oinsa ho ema sira laiha osan, kiak no moris aat? Serake ema sira la iha osan no moris aat la iha dignidadi? Karik ne’e los, entaun maioria husi Timoroan sira ninia dignidadi laiha, tanba barak liu mak ohin loron laiha osan no moris aat, maioria absoluta sei moris iha lina pobreza nia okos. Tuir autor nia hanoin, ema nia dignidadi la’os sukat ho osan, maibe sukat ho prinsipiu ho valor sira, sukat ho integridadi moral sira. Korruptor ida bele iha osan barak, moris di’ak ho sasan luxu sira, maibe ninia dignidadi laiha, tanba laiha integridadi moral, bassa, sasan sira nebe nia hetan la’os liu husi dalan sira nebe sosiedadi admiti, maibe liu husi na’uk ka dalan sira laiha moral nian. Maibe autor konkorda katak osan bele halu ema nia dignidadi lakon. Ema nebe toman ona kaer osan boot no toman ona goza ho sasan sira luxu, teki-teki la iha osan no moris aat, halu nia bele involve iha krimi ka asaun sira nebe halu ninia dignidadi lakon. Maibe mos ladun loos ka justu, ita adopta politik ida hodi benefisia grupu ki’ik ida sein fo atensaun ba ema rihun nebe moris iha susar, kiak ho terus nia laran.

Fo hanoin de’it, ema ida disidi-an atu sai politik na’in, nia buka atu realiza nia idealizmu politik sira nebe hakarak luta ba povu tomak nia moris diak, ida ne’e mak baibain politik na’in sira haklaken iha kampaine sira no iha PN. Se politik na’in ida luta ba ninia interese mesak, sein haree ba povu tomak nia moris, mak politik na’in ida ne’e la’os de’it laiha dignidadi maibe laiha moral mos, tanba laiha integridadi politik no moral. Povu fo fiar ba nia no nia uza tiha povu nia naran hodi hetan tiha pozisaun nebe nia buka, evezde buka defende interese povu nian, nia buka defende ninia tasu mesmesak. Nia lohi povu hodi povu fo tiha konfiansa ba nia, depois nia halu traisaun husi kotuk. Trai povu nebe nia dehan nia reprezenta no serve ne’e.

Laiha liurai ida moris kiak liu povu! Iha rai demokratik hotu-hotu povu mak liurai, entaun povu tenki moris diak liu, la’os ida reprezenta ou ida halu serbisu ba liurai. Maibe iha sosiedadi moderna, atu labele iha rai-ketan nebe dook liu ba malun entre liurai ho ninia reprezentanti no servidor sira, tuir ideal nian, hotu-hotu tenki moris diak hanesan ou labele dok liu ba malu. PMV halu povu ho ninia reprezentanti no servidor sira, hanesan fali ida moris iha rai no seluk moris iha lalehan, moris ida dok ba malu tebes. Maioria husi Timoroan sira nein manan salariu minimu kada fulan (Salariu minimu kada fulan USD$115), enkuantu eis titular ho eis membru orgaun soberania sira manan osan kada fulan, sein halu buat ida, rihun ba leten.

Iha Timor-Lorosa’e, veteranu sira mos iha ninia subsidiu ka pensaun mensal veteranus nian rasik, la hanesan iha Afrika nian nebe veteranus sira ladun ou la hetan liu atensaun husi estadu. Tan ne’e, veteranu politik na’in ida molok atu halu problema ida, nia mos tenki hanoin dala rua, tanba veteranu ka kombatente libertasaun nasional sira nebe nein hetan sentimu ida husi estadu mos rihun ba rihun. To’o agora seidauk iha estudu ruma hodi hatene loloos veteranu sira hamutuk hira mak hanesan eis-membru orgaun soberania ka kandidatu ba eis-membru orgaun soberania, no hira mak iha direitu ba pensaun veteranu nian ho hira mak laiha direitu ba pensaun veteranu nian. Lia-husuk seluk tan mak serake eis-membru orgaun soberania sira hotu mesak veteranus ka kombatentes libertasaun nasional de’it, ka balun uluk keta “cuek habis” ka nein hakarak luta tan, ka balun keta uluk aktif tebes luta kontra ukun-an? Pergunta hirak ne’e mosu la’os ho objetivu atu soro “bruxa” ka “buang” sira, maibe evita atu aumenta tan numeru veteranu falsu sira. Tanba bainhira uza razaun veteranu hodi defende mantein LPMV, hanesan de’it ita atu dehan politik na’in sira ohin loron iha Timor ne’e mesak veteranus deit, maibe iha realidadi la’os hanesan ne’e.  Diak liu uza razaun seluk, tanba uza razaun ida ne’e sei ofende tan deit veternus “isin ho klamar” sira. Ohin loron iha veteranu falsu sira barak tebes, hein katak PN mos labele uza argumentu jeneralizadu ida ne’e hodi aumenta tan numeru ba veteranu falsu sira. Keta haluha, sira nebe uluk terus dolar didiak, rihun ba rihun mos to’o agora Lei Veteranu nian la kobre sira hotu, tanba sira lahalu parti kategoria ida bolu dedikasaun eskluzif, maibe iha asaun balun nebe sira involve iha laran determina mos rumu ho trajetu funu nian. Hanesan asaun husi jovens, estudantes no aktivista sira klandestina nian. Sira ne’e barak simu tortura maka’as husi militar sira Indonezia nian. Se haree hotu fali ba numeru sira ne’e, mak kuantitativamente numeru ida inkomparavel entre eis-membru soberania sira nebe hanesan veteranu ho sira nebe la’os membru orgaun soberania sira nebe ohin loron sei moris kiak nafatin, maibe la halu problema ruma ba estadu, tanba sira iha konsiensia labele sobu estadu nebe sira rasik lori terus oioin hodi sosa.

PROPOSTA PD NIAN ATU HALU ALTERASAUN BA LPMV

Independentemente husi hanoin sira pro ho kontra kona-ba pensaun vitalisia, agora daudaun iha Meja PPN nian, iha proposta ida mai husi Bankada PD nian. Proposta ne’e hakarak halu alterasaun ba artigu sira husi Lei N.º 1/2007 nebe aprova kona-ba Rejimi Pensaun Mensal Vitalisia Deputados sira nian no Regalias sira seluk no, Lei N.º 7/2007 nebe aprova Estatutu Titular husi Orgaun Soberania sira nian. Artigus sira nebe PD hakarak hetan alterasaun mak artigu sira 1º, 2º, 4º, 5º no 6º husi Lei N.º 1/2007 no  artigu sira 1º, 16º, 17º, 18º, 29º, 31º, 32º no 33º husi Lei N.º 7/2007.

Iha hakerek ida ne’e, autor so bele hakerek kona-ba proposta PD nian tanba seidauk iha proposta husi partidu sira seluk nian. Tanba seidauk iha proposta husi partidu sira seluk nian, labele halu komparasaun proposta ida nebe mak justu liu ou hatan ba ejijensia publik nian.

Pontu importante no foun balun nebe mosu iha proposta alterasaun PD nian, tuir rezumu nian hanesan tuirmai:

Ida, PD hakarak altera PMV ba PR no PM husi 100% husi sira nia salariu baze (art. 16º, Lei N.º 7/2007) ba iha 75%. Enkuantu ba PPN, membru PN no membru Governu, PD propoin atu altera husi 100% husi salariu baze (art. 16.º, Lei N.º 7/2007, art. 1º, Lei N.º 1/2007 no art. 31.º, Lei Nº 7/2007) ba iha 65%.

Rua, PD propoin atu membru Governu no membru Parlamentu Nasional so bele hetan PMV bainhira hala’o knaar tinan 5 kompletu, labele tuir Lei atual nian, art. 1º, Lei N.º 1/2007 no art. 31.º, Lei Nº 7/2007, nebe kompleta fulan 42 heta ona direitu ba pensaun vitalisia. Proposta ne’e mosu ho objetivu atu evita membru orgaun soberania sira nebe hakarak sai deputadu ka deputada hodi buka PMV de’it, tanba balun, bainhira kompleta ona fulan 42, sira husu sai ona husi deputadu ka deputada, tanba hetan tiha ona direitu ba PMV. Izemplu hanesan deputadu Vital dos Santos, husi PD, husu rezigna-an husi deputadu bainhira ninia prestasaun serbisu iha PN kompletu fulan 42 tanba nia iha ona direitu ba PMV. Ladun justu, ema ida serbisu fulan 42 de’it hetan ona PMV ida boot tebes, 100%, karik traduz ba iha salariu, fulan-fulan eis-membru orgaun soberania ida simu osan US$1.500.00 ba leten, enkuantu veteranu ida funu tinan 24 iha ai-laran, fo nia vida tomak ba Nasaun ho Estadu, tahan terus oioin, hetan subsidiu fulan-fulan nebe menos husi USD$600.00 kada fulan. 

Tolu, PD mos propoin, eis-membru orgaun soberania ida bainhira hala’o nia knaar kompleta tinan 5 no la kontinua ona knaar nudar membru orgaun soberania, labele hetan kedas PMV, maibe so bele hetan pensaun ne’e bainhira ninia idadi atinji ona tinan 55. Tanba idadi nebe menos husi tinan 55 konsideradu nudar ema nebe produtif no bele halu serbisu iha nebe de’it no sa serbisu de’it.  Lei atual la preve kona-ba idadi, nune’e bainhira membru orgaun soberania ida, bele ho idadi 30 bele hetan ona PMV, naran katak hala’o nia knaar kompleta fulan 42.

Haat, kona-ba benefisiariu sira nebe mate, PD propoin  bainhira PR ka PM mate, mak ninia kaben nebe sei moris ho oan sira nebe sei ki’ik iha direitu ba PMV benefisiariu nian 70% husi sira nia salariu baze, katak hatun 5% husi 75% (art. 17º, Lei N.º 7/2007) ba 70%. Ba Prezidenti Parlamentu Nasional bainhira mate mak nia kaben nebe sei moris ho oan kiik sira iha direitu ba PMV benefisiariu sira 55%, hatun 20% husi 75% (art. 17.º, Lei N.º 7/2007) ba iha 55%. Enkuantu ba membru Parlamentu Nasional ida bainhira mate mak ninia kaben nebe sei moris ho oan ki’ik sira hetan PMV benefisiaru nian 55%, hatun husi 100% salari baze (art. 2.º, Lei N.º 1/2007). Pensaun sira ne’e hapara bainhira, kaben ka oan husi entidadi sira ne’e (PR, PM, PPN, membru PN ka membru Governu) nian mate hotu ona ka oan ki’ik sira boot hotu ona (art. 17º, Lei N.º 7/2207, ).

Lima, iha lei atual la preve bainhira PR hetan asidenti ka moras ruma nebe halu nia sai inkapasitadu fizika ka psikikamente durante hala’o nia knaar. PD propoin atu hatama tan artigu foun ida hodi kobre situasaun ida ne’e. Nune’e mak PD propoin bainhira PR hetan asidenti ka moras ruma nebe halu nia sai inkapasitadu fizika ka psikikamente durante nia hala’o nia knaar mak nia iha direitu ba PMV 75% husi ninia salariu baze, maski nia seidauk hala’o ninia mandatu kompletu (art. 17.º - A no art. 18.º C, Lei N.º 7/2007). PD mos propoin hatun PMV husi salariu baze ba membru Governu ida nebe sai inkapasitadu fizika ka psikikamente durante hala’o nia knaar husi 75% husi ninia salariu baze (art. 29º, Lei N.º 7/2007) ba 60%.

Neen, PD propoin membru Parlamentu no membru Governu sira bainhira hala’o sira nia knaar menus husi tinan 5 iha direitu ba subsidiu reintegrasaun ida nebe ekivalente ba sira nia salariu baze tinan ida nian. Lei atual, art. 5º, Lei N.º 1/2007 no art. 33º, Lei N.º 7/2007, preve membru Parlamentu ka membru Governu sira hetan subsidiu reintegrasaun ida ekivalente ho salariu baze fulan 12 nian bainhira sira hala’o sira nia knaar liu fulan neen (6) no menos husi fulan 42.

Hitu,  tuir art. 18º, Lei N.º 7/2007, PR iha iha regalias sira hanesan:: a) Uma nebe diak; b) Kareta Estadu, kondutor ho kombustivel; c) Direitu ba protesaun pesoal no rezidensia; d) Direitu ba Gabinete ida hodi serbisu, ho telefone 2, internet, telemovel, sekretaria pessoal no asesor ida mai husi funsionariu publik; e) Direitu ba ajuda kustu sira nebe lei aplika hodi tulun deslokasaun PR, PPN no PM, bainhira ba hala’o serbisu ofisial sira fora husi sira nia rezidensia abitual nebe labele liu loron 15; f) Viajen anual internasional ho ema rua akompaina; g) Direitu ba livre-tranzitu no pasaporte diplomatik ba ninia-an ho ninia familia direktu sira, iha deslokasaun sira iha rai laran ou iha liur; h) Direitu ba Asistensia medika iha rai laran ka se konsidera nessariu iha rai liur; i) Direitu ba hatama kareta ba uzu pesoal iha kada tinan 5, ho material nesesariu hotu-hotu hodi halu konstrusaun no mobiliariu ba rezidensia privada ida nebe livre husi taxa aduaneira nian; j) Ba eis titular sira ho nia familia, iha direitu ba fatin onra, iha seremonia ofisial sira. PD propoin PR bainhira hala’o nia knaar mandatu ida kompletu ka liu, mak sei hetan regalias sira hanesan: a) Uzu kareta Estadu, ho kondutor nia kombustivel litru 70 semana ida; b) Gabinete hodi serbisu, ho telefone ida ho ligasaun ba internet, sekretariu ho assessor ida nebe mai husi funsionariu publiku; c) Ajudu ba kustus sira tuir lei bainhira halu deslokasaun ofisial sira nudar eis-Xefe Estadu nebe sai husi ninia rezidensia baibain; d) Direitu ba livre tranzitu no passaporte diplomatik ba nia-an ho nia kaben, iha ninia deslokasaun sira ba rai seluk.

Walu, membru Parlamentu sira nebe iha direitu ba PMV, sei hetan regalia sira hanesan: a) Direitu ba asistensia medis iha rai laran, bele mos iha rai-liur bainhira konsidera nesesariu; b) Direitu ba hatama kareta ida husi rai-liur ba uzu pessoal, la selu taxa ka la selu osan ba buat sira nebe tuir lolos tenki selu ho osan ba sasan sira nebe importa husi liur nian; c) Iha direitu ba hatama material hotu-hotu husi rai-liur hodi halu uma privada ida nebe livre husi selu osan ba sasan sira nebe hatama husi rai liur nebe tuir lolos tenki selu; d) Direitu ba livre tranzitu ho passaporte diplomatik, inkluindu ba kaben ho oan sira; e) Kartaun identidadi nudar eis-deputadu PN nian (art. N.º 4, Lei N.º 1/2007). PD propoin halakon tiha regalias sira iha pontu c, nebe membru PN sira iha direitu ba hatama material konstrusaun hotu-hotu husi rai-li’ur hodi halo uma privada ida sein selu taxa ruma ba estadu.

Husi proposta PD nian iha leten, klaru ke balun aseita no balun sei la aseita. Ba membru orgaun soberania sira, klaru balun sei la aseita ho hatun PMV husi 100% tun mai iha 65% maibe sira nebe hanoin rasional duni katak, ohin loron ema kiak sei barak, sira labele moris di’ak mesamesak, sira ne’e sei aseita ho 65% ka tun tan. Maibe ba sosiedade sivil, balun mos bele aseita ho persentajen nebe PD aprezenta ho hanoin ida hatun PMV ne’e gradualmente, labele tun dala ida maka’as kedas. Balun sei la aseita tanba haree ba persentajen ne’e sei boot no balun hakarak hatun tan ou halakon total.

Iha rai barak ka kuaze iha rai hotu-hotu, eis-titular no eis-membru orgaun soberania sira iha direitu ba PMV. Tan ne’e, ejijensia ida atu halakon total PMV bele dehan imposivel. Bele hetan PMV, importante mak tenki reflete mos ba realidadi ekonomik ho sosial ita nian rain nian hodi labele hamosu rai-kuak luan entre eis-membru orgaun soberania sira ho povu.

Razaun sira Lori PD Hakarak Halu Alterasaun ba LPMV

Tuir deputada Lurdes Maria Bessa, nebe mos nudar Prezidenti Bankada PD nian, sira hakarak halu alterasaun ba LPMV tanba: 1) Hakarak reduz ka halakon enkargus excessivos sira ba rekursu finanseiru publik; 2) Lei sira ne’e lori impaktu ida todan tebes ba orsamentu Estadu nian; 3) Hakarak fo resposta loloos ba justisa no ekilibriu finanseiru; 4) Halakon imajen no persepsaun publik negatif ba instituisaun sira orgaun soberania nian; 5) Maioria husi timoroan sira sei moris iha kiak ho mukit laran; 6) PMV hamosu insatisfasaun sosial tanba kondisaun moris ida nebe halu raik-kuak boot tebes entre ukun-na’in sira, reprezentanti povu nian ho povu rasik; 7) Lakohi kria klase barukten tanba ema balu ho otas produtif la serbisu ona maibe simu osan de’it; 8) Presiza poupa osan Estadu ho povu nian hodi investe iha programa sira nebe lori benefisiu ba Timor oan tomak; 9) Veteranus ba libertasaun nasional barak sei moris iha kiak ho susar nia laran. Sira balu iha direitu ba subsidiu veteranu sira nian maibe sira nia subsidiu ki’ik liu dala rua ka dala tolu husi PMV nebe autoridadi ho reprezentanti sira povu nian simu; no 10) Maioria husi Timor oan sira la iha serbisu.

Alemde razaun sira iha leten, razaun balun tan, tuir deputada Lurdes Bessa mak iha presaun husi partidu laran rasik ka husi sosiedade sivil no povu rasik, maibe mos atu kumpri promesa eleitoral tanba iha kampaine eleisaun lejislativa liu ba, PD promote ona atu halu revizaun ba lei nebe sira rasik konsidera la justu.

Proposta PD nian ne’e hatudu katak sira iha sensibilidadi rona preokupasaun ho lamentasaun husi povu, veteranu no sosiedade sivil sira kona-ba povu nia moris nebe  sei hasoru susar oioin.

Ita hotu hatene ohin loron mosu prekupasaun barak kona-ba difikuldades oioin nebe ita nia povu hasoru. Problema sira ne’e balu hanesan laiha bee mos, la iha ospital. Ospital ka klinika sira nebe iha, barak laiha kondisaun nebe diak hodi atende komunidadi sira. Fatin barak laiha eskola no barak laiha fasilidadi sira hanesan meja, kadeira, bibleoteka ho seluk-seluk tan hodi tulun prosesu aprendizajen labarik sira nian. Veteranus barak, nebe fo sira nia vida tomak ba luta ukun-rasik-an nian, barak sei moris iha susar nia laran. Ema barak ohin loron seidauk hetan serbisu, numeru ema kiak sei aas tebes. Haree ba realidadi sira ne’e hotu, maka hatun PMV 100% ba 65% ba membru Governu ho membru Parlamentu sira no ba Prezidente Republik ho Primeiru Ministru husi 100 mai iha 75% hanesan hakat pozitivu ida. Se partidu boot sira hanesan CNRT ka FRETILIN hakarak hatun husi 100% mai iha 50% ka 40%, ka ki’ik liu tan ida ne’e, autor fiar katak proposta ne’e sei liu, tanba partidu boot rua ne’e ninia votos determina liu duke partidu ki’ik sira hanesan PD ho FM. Partido ki’ik sira nian votos so sai determinante kuandu votos husi partido boot sira nian fahe malu, maibe se sira rua iha konsensu hodi vota hamutuk, mak kualker proposta atu diak ka aat mos sempre hetan aprovasaun.

Ho hatun PMV husi 100% tun mai iha 65% ka ki’ik liu tan, signifika bele poupa osan balun husi Estadu nian hodi investe fali ba area sira nebe afekta direitamente ba povu nia moris, hanesan bele dada tan bee-mos ba suku ka aldeia ruma, bele hadia ka harii tan uma eskola balun ka hadia tan fasilidadi balun hodi tulun prosesu hanorin ho aprendijajen nebe diak ba labarik sira, hadia tan fasilidadi ospital ka klinika sira nian hodi atende populasaun sira ho diak liu tan.

* Artigu ida ne’e nudar opiniaun pesoal ida, la reprezenta instituisaun ka orgaun nebe autor hala’o ninia knaar ba.

Aquita Tama Laka, Tama Sala (3ª Parte)

Terseira Parte (Fim) Husi Saky nia Resposta ba Akita nebe Publika ona iha Timor Post, edisaun ohin, 2/07/2015

Aquita Tama Laka, Tama Sala

Carlos da Silva L.F.R. Saky 

Companheiro Aquita hakerek: “Hahu hosi fin do ano 1994 hafoin Carlos Saky tama iha Embaixada Amerika to’o iha dia 1 de Janeiro 1995 procesu luta ho partisipasaun Estudante ho Juventude nebe mak ba Indonesia ho hanoin sai ba Portuggal liu hosi Suaka Politik laos RENETIL maka mobiliza. Aksoens konkretas seluk hanesan jovens balun be tama embaixada Australia, Japao, Canada, husi tinan 1995 – 1998, balun RENETIL organiza, barak liu maka grupos seluk maka organiza. La os RENETIL mesak!” Hahu husi 1995, depois de aksaun Jovens Mate Restu 12 de Novembro iha embaixadas Finlandia nó Swedia, nó hare ba situasaun iha Timor Leste laran manas tebes, jovens barak husi Timor Leste hahu sai nó ba Jakarta. Iha Jakarta sira hetan tulun husi maluk timor oan balun nó grupus estudantes Indonesia, tulun husi Suadoso Haji Princen, sira hahu tama embaixadas nudar instrumento de luta politika nó nudar meios atu bele sai ba liur. Aksoens suaka politik laos RENETIL maka koordena.” 

Hatan ba companheiro Aquita: Aquita dala ida tan hakerek arbiru de’it. Hau ho RENETIL la klaim iha pajina ruma katak asaun suaka politik sira koordena tomak husi RENETIL. RENETIL so organiza mesak mak suaka iha 1989 iha embaixada Japaun ho Vatikanu, iha embaixada Amerika iha 1994, iha embaixada Japaun iha 1995 nebe estudantes hamutuk 21 sai ba Portugal, iha embaixada Australia iha 1996 nebe estudanti sira hela durante fulan ida resin iha embaixada ne’e nia laran no iha embaixada Austria nian iha 1997 lori naran IMPETTU nia naran. So suaka sira halo iha emabaixada Amerika iha 1994 ho nebe halo iha emabaixada Japaun iha 1995, mak halo joven ho estudanti sira sai ba li’ur, mas sira seluk la sai ba liur maibe bolu deit komunidadi internasional nia atensaun ba problema Timor-Leste nian. Suaka barak liu mai husi joven sira nia inisiativa rasik tanba hetan persegisaun husi militar Indonesia sira no RENETIL mos laiha kbiit atu impede sira.

Companheiro Aquita hakerek: “Iha Jakarta RENETIL la iha estrutura organizasaun, iha deit maun ida naran Domingos maka hela ho kamarada Teodolo. Maun Domingos iha relasaun diak ho jovens, estudantes timor oan seluk ke hela iha Jakarta.”
 

Hatan ba companheiro Aquita: Los duni, to’o 1994, Domingos Soro mesak mak hela iha Jakarta, maibe hahuu husi 1995, RENETIL iha ona ninia estrutura iha Jakarta nebe bolu UNER Haksolok lidera husi Carlito Zesepol Caminha. Aquita bele lee: “RENETIL foin loke liras ba Kapital Indonezia nian iha tinan 1995, no hili Zésopol Caminha mak hanesan Responsavel Prinsipal ba UNER Haksolok (Jakarta) nian. Elementu RENETIL nian aumenta ba beibeik iha Jakarta, la’os de’it tanba sira husi Bali, Malang ho Yogyakarta mak muda ba iha ne’eba, maibe sira konsege rekruta rasik estudanti timoroan sira nebe ba estuda iha Jakarta hafoin masakre Santa-Kruz”(Pag. 138). Tan ne’e ladun los bainhira Aquita dehan RENETIL laiha estrutura iha Jakarta. Bele dehan, RENETIL nia sede funsiona iha Pisangan, Jakarta. Membro AST/PST balun mos ba toba iha Pisangan ne’e.

Companheiro Aquita hakerek: “Enquanto Carlos Saky ho Membro RENETIL balun continua hala’o propaganda hasoru organizasaun Resistensia seluk ho sira nia lideranca Shalar Kosi FF hodi hato’o ba Comandante em Chefe das FALINTIL Maun Xanana Gusmao iha Cipinang katak organizasaun ida ne’e kontra CNRM kontra Xanana so RENETIL deit mak Representa Estudante Timor Oan, timor oan seluk hamutuk servisu hela iha tarefas de Luta Klandestina. Liu liu tan servisu iha Comandante em Chefe das FALINTIL nia ordem. Hanesan exemplo ida tan, Kamarada TERUS, Constancio Pinto ( actual vice ministru MCIA) bainhira atu sai ba liur liu husi timor oan sira iha Jakarta ne’ebe maka la os RENETIL nia membro. TERUS ba Jakarta akompanhado husi Nathan ( Sr. Hernanio Coelho, actual Ministro Negocios Estrangeiros), Nathan la os membro RENETIL. Nathan entrega TERUS ba timoran oan sira iha Jakarta. Hafoin timor oan sira iha Jakarta buka dalan trata nia passaporte, hamtuk ho irmao Domingos Soro maka tulun TERUS sai ba rai liur via Macau. TERUS tenki konta historia hirak ne’e ba Saky. TERUS tenki fo rekoinesimentu katak timor oan sira be tulun nia sai ne’e iha papel importante ida. TERUS nudar Secretario Comite Executivo, ema direksaun Luta nian ida mos, maka sybar hela hamutuk ho timor oan sira iha Jakarta. Ne’e risku bot ida, se ema kaer nia timor oan sira ne mos sei la eskapa tortura. RENETIL nudar organizasaun la hola parte iha organizasaun TERUS atu sai ba rai liur. Maibe TERUS antes ne’e besik liu RENETIL. Nusa la husu tulun ba RENETIL? Ne hatudu katak ema hotu servisu ba Ukun an.” 

Hatan ba companheiro Aquita: Hau esplika ona iha leten, RENETIL la klaim buat ida, Comando Superior da Luta mak halo rekuinesimentu katak RENETIL mak reprezenta estudanti sira. Haree iha saudozu Hodu Ran Kadalak nia surat ho data 1989. Neduni lalika fila lia tun sa’en!

Kona-ba companheiro Constancio Pinto, karik Aquita onestu, tuir lolos konta mos se mak simu companheiro Constancio Pinto iha Denpasar depois lori ba Malang. Atu fo hanoin de’it ba Aquita, iha Denpasar, companheiro sira Rui Maria de Araujo (atual PM), Marito Belo (matebian ona) ho Lucas Soares mak simu companheiro Constancio Pinto. Sira na’in tolu mesak militanti RENETIL hotu. Husi Denpasar, companheiro Lucas Soares mak lori ba Malang, hela iha fatin ida nebe iha mos membru militanti RENETIL sira iha ba, hanesan Jose Neves, Bendito Freitas, Afonso Aleixo, Antonio Kamerum. Antonio Lopes ho Hernani Coelho mos hela iha fatin ne’e hotu. Husi ne’e mak Hernani Coelho lori companheiro Constancio Pinto ba Jakarta. Iha Jakarta foufoun hela iha Martinho Pereira Rodrigues nia fatin, depois Soro mai foti nia hodi lori ba hela ho fali Ano Gusmão, maun boot Xanana Gusmão nia alin nia fatin. Hela iha neba to’o fulan depoisde trata dokumentu hotu mak foin sai ba li’ur. Domingos Soro ne’e militant RENETIL, Sekretariu Rejiaun RENETIL iha Surabaya nian mak muda ba Jakarta depois de hetan perseguisaun husi militar Indonezia sira tanba iha 1990, hamutuk ho companheiro Constancio Pinto ho sira balun tan, lori jornalista Robert Domm ba hasoru maun Boot Xanana Gusmão iha ai-laran. Neduni lalika shock tahu bainhira hatene buat rohan oan ida.

Kona ba AST kontra maun boot Xanana Gusmão nudar Prezidenti CNRM nian la’os propaganda, maibe realidadi. Tanba sa companheiro Avelino sai husi RENETIL hodi harii fali FACLITIL? Karik companheiro Aquita la hatene diak liu le tan hau nia livru hodi kumprende liu tan. Companheiro Avelino Coelho sai husi RENETIL tanba nia kontra desizaun Comando da Luta nian ka maun Boot Xanana Gusmão, Maun Hunu ho Maun Hodu nian, nebe husu ba estudanti sira atu adopta fali prinsipiu apartidariu. Companheiro Avelino la aseita no kontra ida ne’e mak nia sai husi RENETIL hodi harii FECLITIL hodi luta tuir nafatin FRETILIN nia hanoin, maski Maun Hunu ho saudozu Hodu rasik husu atu estudanti sira tenki apartidariu. Iha surat Hodu ho Hunu nia haruka ba RENETIL, iha fulan Marsu tinan 1989 hanesan tuir mai: “Companheiro Xanana Gusmão, Komandanti FALINTIL nian, ninia lia-fuan nebe hakerek iha surat no haruka ba imi hanesan ami hotu nian… Ami mos hakarak aproveita biban ne’e hodi manifesta mos ami nia total no inkondisional solidariedadi ba Juventudi Estudantil Patria nian, hatuur kestaun balu nebe ami hanoin sai urjenti hodi haberan no hametin imi nia organizasaun. Ami mos iha hanoin hanesan katak DI’AK LIU RENETIL SAI ORGANIZASAUN APARTIDARIA IDA, ka di’ak liu, la tuir partidu ruma... RENETIL ….tenki harii husi organizasaun masa estudantil ida loloos, no, ba ida ne’e, tenki harii husi baze luan ida hodi bele mobiliza Juventudi estudantil tomak no halibur hamutuk iha ideal ida de’it, mak Libertasaun ba Patria... Diskusaun politik ho ideologis sira, interese sira meramente [semata-mata] partidariu, di’ak liu tau ba sorin tanba kestaun sira ne’e la vale buat ida kompara ho sira seluk. Buat nebe bolu ita hodi hamutuk no kusta ona ran barak tebtebes no sei kusta tan sakrifisiu ho ran – LIBERTASAUN ba PATRIA – ohin, iha tempu funu laran, husi kriminoza okupasaun militar Indonezia nian no, aban - iha dame ho hakmatek -, husi hamalaha, terus no ki’ak nebe hatodan ita nia Povu (DRT 07191.054; Saky: 96). Iha surat Komandanti Xanana Gusmão nian ida, ho loron 30 fulan Juilu tinan 1994, haruka ba Rui [Lourenço da Costa], ne’ebe koalia kona-ba companheiro Avelino Coelho kontra CNRM hanesan tuir mai: “Avelino peão avançado Abílio Araújo nian. Avelino hatene ko’alia contra credencial nebé ha’u passa ba RH [Ramos-Horta]. Né la iha ema seluk mak fo hatene nia, ha’u seguro katak Abílio Araújo mak fo hatene “cara” [dalan] oin sa ha’u passa credencial ba RH. Problema la’os “cara”, problema se mak merece ha’u nia confiança i se ita nia funu exige atu toma posição ida né. Maibe Avelino haluha nia funda AST ho gato-pingados [ema musan] nain hira iha nia sorin. Avelino haluha nia Feclitil ema oan nain hira... Avelino uluk CONTRA ideia CNRM nian atu halibur Juventude tomak ba princípio apartidarismo. Avelino contra CNRM, Avelino contra CE/FC, Avelino contra Plano de Paz CNRM. Fretilin oan balun mos sei hakarak hatudo an dehan ‘corpo e alma’, mas lolós nem corpo nem alma, porque sira estraga deit Fretilin. Avelino uluk, husi kakutak to’o ain-kukun, corpo e alma [isin no klamar] Fretilin. Ohin, cria AST. Nia mak hamate Fretilin! Abílio Araújo, defende mate an Fretilin comanda funu, nia ULUN BOOT FRETILIN no fim nia mak haksoit sai husi Fretilin e ba monu iha Mba Tutu [Tutut, Soeharto nia oan feto] ho Chico Lopes nia laço” (DRT 06233.056: 3-4, 6; Saky: 219).

Liafuan sira iha leten la’os hau nian, nein RENETIL nian maibe saudozu Hodu ho Komandanti Xanana Gusmão nian. Serake Aquita atu dehan saudozo Hodu Ran Kadalak ho maun Boot Xanana Gusmão mos hakerek buat bosok de’it? Refleksaun ida ba Aquita, diak liu lee tiha livru mak hakerek para labele runguranga deit no sein fundamentu.

Companheiro Aquita hakerek: Hafoin akompanha lalao’ok Membro RENETIL sira ne’e hotu, Grupo ONZE DOZE hamutuk ho tiu Marito Reis (Eis Secretario Estado Veteranos tempo AMP) ho Tiu Albino Lourdes estabelece fila fali ligasaun ba Comandante em Chefe das FALINTIL Maun Boot Xanana ho Shalar Kossi FF. Iha dia 1 de Janeiro 1995, Shalar Kosi FF ba visita Cipinang hodi Comprementa Comandante em Chefe das FALINTIL, Maun Boot Xanana. Iha momento neba Membro RENETIL balun mos iha sala de espera visitantes hare nó hakfodak wainhira Maun Bo’ot bolu Shalar Kosi FF hamrik hakoak malu pois hamrik ketak hodi sira nain rua koalia. Iha momento ida neba hamate kedas Propoganda Carlo Saky ho Membro RENETIL sira seluk kona ba Avelino Coelho, AST kontra CNRM kontra Maun Bo’ot Xanana. Iha loron ne kedas Comandante em Chefe das FALINTIL fo’o sai sirkular ida hodi hateten katak “Tinan 1995 ne tinan Unidade nian”. 

Hatan ba companheiro Aquita: Aquita, nusa mak durante tinan 1993 to’o 1995, companheiro Avelino hela iha Jakarta, nusa mak iha periodu ida ne’e, ema barak ba hasoru Komandanti Xanana Gusmão, nusa mak companheiro Avelino la ba hasoru? Nusa mak so depoisde 1995? Depoisde 1995, hau ka RENETIL la koalia ona kona-ba companheiro Avelino ho AST kontra CNRM ho Maun Boot Xanana Gusmão tanba sa? Atu Aquita hatene, iha dia 14 de Abril de 1995, AST halo deklarasaun submisaun ba CNRM. Parte balun husi deklarasaun AST nian hakerek hanesan ne’e: “Que na luta pela libertação de Timor-Leste a AST aceita, respeita e considera o CNRM como única estrutura de capacidades cabais para determinar pelo futuro de Timor-Leste. E que a AST não questiona e nem questionará a liderança do irmão Xanana Gusmão” (DRT 05000.148; Saky: 81). Tanba companheiro Avelino ho PST deklara ona submisaun total ba CNRM ho Maun Boot Xanana Gusmão mak la iha mos razaun ba se deit atu lahako’ak companheiro Avelino ho PST. Tanba luta ba ukun-an presiza unidadi entre Timoroan sira. Ema hotu nebe hatene portugues, haree ba deklarasaun ne’e, persebe ho diak tebes katak antes ne’e AST la aseita, la respeita no la konsidera CNRM nudar estrutura maxima no unika rezistensia nian no AST kestiona lideransa maun Boot Xanana nian nudar Presidenti CNRM nian. Tanba ne’e, ho deklarasaun ne’e foin companheiro Avelino Coelho ho AST deklara, aseita, respeita no konsidera CNRM nudar estrutura maxima rezistensia nian no nune’e mos foin mak deklara la kestiona no la sei kestiona tan lideransa maun Boot Xanana Gusmão nian. Repete tan dala ida, katak antesde deklarasaun ne’e AST la aseita, la respeita, la konsidera CNRM nudar estrutura maxima Rezistensia nian no sempre kestiona lideransa Maun Boot Xanana Gusmão nian nudar Prezidenti CNRM nian no Komandante Xefi FALINTIL nian.

Antes de AST halo deklarasaun ne’e, Komandante Xanana Gusmão hakerek surat ida, ho data 30 de Julho de 1994, haruka ba Rui Lorenço, membro AST ida, hakerek hanesan ne’e: “Ha’u fiar katak Avelino muda an ona. Maibe hanesan hau hatete. So nia [Avelino Coelho] halu declaração ida katak submete total ba CNRM e katak nia anula tiha ona AST” (DRT 06233.056, p. 7).

Kona-ba companheiro Avelino ho AST la submete ba CNRM ne’e, Komandante Lere Anan Timor mos hakerek surat ida ho data 7 de Janeiro de 1999, haruka ba Lulik, membro AST/PST ida hanesan ne’e: “Ha’u hanesan autor ba dokumentu nebe PST aproveita ona hodi halu manipulasaun politik hodi hamosu roptura iha FALINTIL sira nia leet, hamosu deskonfiasa ho deskontentamentu nebe hamosu husi politik-na'in sira meia tijela PST nian, ha’u nia estima ba ha’u nia Komandanti kontinua no sei kontinua patente nafatin iha ha’u nia ispiritu to’o ha’u nia mate karik funu ne’e husu hodi fo ha’u nia moris rasik, hodi defende direitu sira aas liu Povu Timor-Lorosa’e nian. La iha no la sei iha ROPTURA, hanesan politik-na'in meia tijela sira PST hateten… PST nudar partidu Politik dehan respeita maun XANANA hodi lidera Rezistensia, maibe PST, la hakru’uk ba CNRT nebe maun XANANA nudar ninia PREZIDENTI.” Ne’e Komandante Lere nia surat nebe haruka ba PST, la’os hau nia surat. Aquita bele ba konfirma ba Komandanti Lere enkuantu nia sei moris.

Companheiro Aquita hakerek: Carlos Saky haluha, ou parece lahatene, katak hahu husi 1995 iha Cipinang Maun Boot Xanana orienta timor oan balun hahu Guerrilha Urbana ho estabelesimento BRIGADA NEGRA nudar forsas espesiais FALINTIL nian. 

Hatan ba companheiro Aquita: Hau la hakerek kona ba Brigada Negra, hau hakerek kona-ba RENETIL, neduni la iha nesesidadi ba hau atu hakerek kona-ba organizasaun sira seluk ho proporsaun nebe hanesan ho RENETIL.

Companheiro Aquita hakerek: “Preciza repete dala ida tan “RENETIL la Representa Estudante Timor Oan tomak iha Indonesia ho Portugal iha tempo Resistencia luta ba Ukun Rasik A’an”. RENETIL representa grupo ida, maibe la os tomak iha Luta de Libertasaun iha FRENTE CLANDESTINA. Ita labele foti ita nia an, haluha ema seluk nia kontributos ba Luta! 

Hatan ba companheiro Aquita: Repete beibeik buat falsu ida nebe la konvense ema ruma, tanba iha livru laran laiha klaim ruma ba ida ne’e hanesan esplika ona iha leten.

Companheiro Aquita hakerek: “Iha Carlos Saky nian livro nebe nia hakerek kona ba RENETIL ho linguagen nebe nakonu ho kontinuasaun propaganda hasoru OJECTIL/FECLETIL/AST liu-liu lideransa PST agora, hatudu momos Carlos Saky sei mai ho hanoin ida procesu construsaun estado nebe ema hotu hotu esforsu lao ba oin hari estado ida estabel, maibe Carlos Saky kontinua nafatin ho hanoin ida nebe uluk nebe Carlos Saky ho membro RENETIL balun halo iha Jawa Indonesia aproveita hosi mosu diferensa ideas entre Lideransa OJECTIL/FECLETIL/AST ho Comandante em Chefe das FALINTIL, Maun Bo’ot Kay Rala Xanana Gusmao, hodi hamosu rumoris kona ba Avelino Coelho Shalar Kossi FF katak uluk kontra Maun Bo’ot Xanana Gusmao.” 

Hatan ba companheiro Aquita: Aquita bele lee rasik surat Komandante Xanana Gusmão nian ho komandante Lere nian. Ita seidauk koalia kona-ba surat husi Komandante Konis nian, Saudozu Keri Laran Sabalae ho saudozu Hodu Ran Kadalak nian. Sera ke surat husi Komandanti ka lider Rezistensia sira ne’e nian falsu hotu ka rumoris? Diak liu ba Aquita, enkuantu maun Boot Xanana Gusmão ho maun Boot Lere sei moris, diak liu ba konfirma rasik ba sira konaba autentisidadi surat sira ne’e no buat sira nebe sira hakerek ne’e rumoris ka realidadi.

Propaganda ne’e bainhira ita hakerek buat ida bosok. Maibe hakerek buat ida bazeia ba dokumentu istoriku husi ema istoriku sira Rezistensia nian, sa tan autor balu nebe hakerek surat sira ne’e sei moris la’os propaganda. Propaganda ka rumoris mak hanesan Aquita halo ne’e. Tanba Aquita la konsegue temi no hatudu evidensia ruma hodi prova ninia akuzasaun sira. Nein iha dokumentu rohan oan ida husi rezistensia nian hodi suporta nia hakerek. Ida ne’e ema bolu propaganda baratu nebe ninia valor zero.

Ema sira senti-an kanek mak hakarak subar-an iha prosesu konstrusaun estado nian okos hodi ema labele hakerek buat ruma konaba istoria metan balun nebe uluk sira karik involve iha laran. Companheiro Avelino Coelho sai husi RENETIL la’os rumoris. Companheiro Avelino Coelho sai husi RENETIL tanba kontra Comando Superior da Luta nia orden atu estudanti sira adopta prinsipiu apartidariu. Companheiro Avelino Coelho ba harii FECLITIL depois ba AST hodi kontinua kaer metin ba prinsipiu partidariu nebe kontra Comando Superior da Luta ninia orden. La’os rumores! FECLITIL/AST/PST dehan komunista mos la’os rumoris ona, tanba Aquita rasik hakerek ona artigu rua hodi konfirma ida ne’e.

Karik Aquita seidauk hatene saida mak naran istoria diak liu ba husu ba ema istoriador sira bele esplika. Istoria ne’e ema atu hakerek buat sira nebe akontese tiha ona iha pasado, la’os hakerek buat sira nebe agora la’o hela ou futuru nian. Se istoria labele hakerek kona-ba buat sira passado nian ho hanoin nebe sala boot husi Aquita nian ne’e, ne’e signifika labele hakerek istoria, tanba bainhira hakerek istoria kona-ba buat sira passado nian, Aquita interpreta tuir miopes nian katak lori fali buat sira uluk nian mai agora, neduni labele hakerek kona-ba istoria. Maibe Aquita haluha tiha katak ema hakerek istoria nudar memoria ida kona-ba akontsimentu sira iha passado atu husik hela ba jerasaun sira mai, la’os atu lori fali buat sira uluk nian mai atu hala’o fali iha moris ohin loron nian. Istoria tuir Aquita nia ne’e mak hakerek kona-ba buat diak de’it, tanba ne’e mak nia hakarak tenki tuur hamutuk halo konsensus atu halo interpretasaun oin ida deit. Se interpretasaun lahanesan labele hakerek. Ba Aquita buat sira aat tenki subar. Aquita hakarak tenki halo konsensus ba istoria hodi ita rame-rame halo manipulasaun ba istoria, hodi ita bele hetan interpretasaun ida deit ba istoria. Aquita nia istoria ne’e so serve iha Koreia do Norte nian, hanesan ho Kim Jon Un nian, interpretasaun ne’e tenki ida deit, se liu ida tenki oho ou kaer sulan iha kadeia.

Companheiro Aquita hakerek: “Laiha procesu luta ida mak laiha diferencas ideias. Processu luta hotu hotu iha vida moris nian sempre lao ho diferencias ideias. Divergencia sira ne’e tau hamutuk mak mosu solusaun ida iha future. Hanesan Eis-Comandante em Chefe das FALINTIL rasik hateten iha nia diskursu Jantar despedida Bloku Governasaun iha Hotel Novo Turismo; 

“Uluk iha ailaran wainhira hau halo mudansa nó desolve RDTL, altera linhas estrategicas de Luta iha ano 80 to’o 86, iha ema nain rua deit mak kontra hau, ida mak Mauk Moruk, Comandante Brigada Vermela, Mauk Moruk kontra ho kilat to’o ikus tun mai rende tia ba TNI. Ida maka aktual Secretario Estado Avelino Coelho, Avelino Coelho kontra ho kaneta/lapizeira, nia hakerek ba hau argumenta no kontinua fo contribuisaun nafatin ba luta ukun rasik aan”. 

Hatan ba companheiro Aquita: Dala ida tan Aquita nega matan mean katak AST ka companheiro Avelino la kontra Komandanti Xanana Gusmão. Maibe tuir mai nia mak dehan rasik katak Komandanti Xanana Gusmão hateten katak uluk ema rua deit, Mauk Moruk ho Avelino Coelho de’it mak kontra nia. Aquita hakerek tiha hotu buat hirak ne’e depois mak mai dehan fali propaganda falsu ka rumoris. Aneh tebes!

Companheiro Aquita Hakerek: “Carlos Saky mosu ho livro nebe nia hakerek kona ba istori RENETIL atu ema hotu bele hatene Naran ida Carlos Saky, maibe Manipulasaun Istoria sei lori Carlos Saky ho lideransa RENETIL nian balun nebe lidera ona partido sei hetan susar tamba koalia kona ba istoria tenki koalia lolos, se ita bosok istoria luta nian, susar sei hasoru ita tamba esencia hosi luta ba ukun rasik aan ida ne’e mai hosi partisipasaun ema hotu nian. Wainhira ita hakerek la respeita ema barak nia partisipasaun, mak ran sira ne’e sei babeur ita ida nebe hakerek ne’e.” 

Hatan ba companheiro Aquita: Hau la presiza ema atu hatene ka temi hau nia naran. Se ohin loron ema ruma hatene Saky, ne’e tanba Aquita nia propaganda rasik mak populariza naran ne’e. Pelo menos amigo Indonezia ida naran Wilson kuinese netik se mak naran Carlos Saky, tanba ne’e mak bainhira rejimi Soeharto nia ema sira kaer nia hodi soe tama iha kadeia laran, Wilsom haruka bileti ida liu husi Aquita rasik hodi hato’o hela ba Saky iha Potugal katak ema kaer tiha ona nia (Wilson) no dadur hela iha Cipinang hamutuk ho Komandanti Xanana Gusmão.

Companheiro Aquita hakerek: “Hanesan le nain, hau tenta le, buka pajina por pajina, hakarak atu hetan pajina balun keta hakerek kona AST ida nebe uluk Carlos Saky lanca kampanha katak AST ne’e la fiar maromak, anti igreja katolika no AST ne’e KOMUNISTA. Maibe hau la hetan. Loke pajina por pajina, hakarak atu hetan liafuan nebe uluk, durante Luta Klandestina, hateten AST ne’e Dubes keliling Siku Lopez da Cruz nian, maibe hau la hetan. Sekarik sei iha volume kedua sebele hakerek hotu issue sira nebe uluk Carlos Saky ho membro RENETIL balun Lanca hodi hetan confianca hosi commando da luta.” 

Hatan ba companheiro Aquita: Aquita ninia filalia tun sa’e ema nota momos los, karik bosok mos. Dehan loke livru pajina ida-idak hodi buka parte nebe hakerek kona-ba AST Komunista. Aquita la hetan duni tanba la lee livru ne’e. Se Aquita lee karik, iha pajina 203, Aquita hetan rasik ninia hakerek iha Facebook Grupo Emerging Leadership in Democracy iha loron 25 fulan Dezembru tinan 2012. Iha posting ne'e Aquita rasik hateten OJECTIL ho FECLITIL komunista. Aquita hakerek hanesan ne’e konaba OJECTIL ho FECLITIL nebe hau publika hikas iha hau nia livru: “Iha ita nia funu Avelino Coelho inkluidu iha ida husi fundador organizasaun sira juventudi nian to’o organizasaun politik. Iha tinan 1981 bainhira Xanana harii PMLF [Partidu Marxista Leninista FRETILIN] iha ai-laran, iha Dili Avelino Coelho hamutuk ho nia maluk sira harii OJECTIL (Organizasaun Juventudi Komunista Timor-Lorosa’e), iha tinan 1986 bainhira Avelino Coelho iha Bali – Indonezia, nia mos nudar ema ida nebe aktif harii RENITIL [RENETIL], tanba nia nudar fundador OJECTIL nian iha Indonezia, Avelino Coelho harii ona FECLITIL (Frenti Estudantil Komunista ba Libertasaun Timor-Lorosa’e)”. 

Aquita hakarak hatene se mak dehan AST Dubes Keliling Chico Lopes, maun boot Xanana Gusmão rasik mak dehan no hakerek hanesan ne’e: “Fulan tolu ona mak ha’u la utiliza ona kanal ne’e, ami deskonfia ona no ikus mai ami konfirma no prova katak iha ligasaun ka iha Fitun Fuik, prezidenti AST nian influensia okos; ema ida ne’e mak piaun avansadu AA nian no joga ho Chico Lopes” (DRT 05010.117). Bele ba konfirma rasik ba maun Boot Xanana Gusmão, tanba nia mak hakerek.

Karik los bainhira hau la dehan no la hakerek duni katak OJECTIL ho FECLITIL ne’e komunista tanba ne’e Aquita la konsegue hetan iha livru laran ka iha dokumentu ruma husi hau nebe dehan organizasaun 2 ne’e komunista. Karik iha tempu neba hau ou membru RENETIL ruma dehan AST komunista mos la sala, tanba Aquita rasik agora mai konfirma liu husi ninia artikel ida nebe hau publika ona iha livru laran iha pajina 203. Afirmasaun ne’e agora sai forte liu tan tanba iha 2014, tinan kotuk, Aquita mai reforsa tan deit nia artikel ida nebe nia posting ona iha facebook iha tinan 2012 hodi hateten AST ne’e komunista hanesan Aquita rasik hakerek artikel ida ho titulu “Lere Sahe Shalar Kosi FF (Avelino Maria Coelho da Silva), iha nebe Aquita hakerek hanesan ne’e: “Pada tahun 1981, ia [Avelino Coelho] terlibat dalam pembentukan OJECTIL, yang menetapkan sendiri sebagai sebuah organisasi pemuda Marxis”. 

La’os membru sira AST nian, inkluindu Aquita rasik mak halo klaim katak OJECTIL mak muda ba FECLITIL depois ba AST? Se OJECTIL ho FECLITIL komunista, halo nusa mak AST la’os komunista fali? Aquita hakerek tanba la le livru, neduni hakerek oho an rasik. Aquita mos klaim katak AST/PST mak kontaktu uluk ho Wilson ka PRD, nune’e hau hakarak atu halo mos referensia ruma ba Wilson nia hakerek iha ninia livru “A Luta Continua!” Iha livru ne’e Wilson hakerek: “Latar belakang PST juga terkait dengan fraksi revolusioner gerakan pembebasan Timor Leste yang merupakan pecahan dari Fretilin… Partai ini berdasar pada prinsipi-prinsip filosofi dan organisasi Marx dan Lenin dan melakukan strategi revolusioner dalam perjuangan pembebasan nasional. (Wilson: 207), Ne’e hatudu momos katak AST/PST ne’e komunista duni hanesan Aquita rasik hakerek. Nusa mak dehan fali hau ho RENETIL mak lansa kampaine ka propaganda katak AST Komunista?

Companheiro Aquita hakerek: “Ho hakerek ida ne’e, hau la iha objektivu atu dehan livro Saky nian ladiak. Lae! Hau so hakarak dehan katak ita hakerek labele haluha maluk seluk nia aksoens. Luta ba Ukun An ne’e ita konsegue tamba FRENTE tolu ne’e hotu fo nia kontribuisaun.” 

Hatan ba companheiro Aquita: Aquita karik la kumprende hau esplika tan dala ida, livru ne’e hakerek kona-ba RENETIL, neduni la’os ba hakerek hotu fali kona-ba organizasaun sira seluk ka frente tolu funu nian. Uluk maun boot Xanana Gusmão koalia iha CCD katak, sei fo fiar ba Dr. Rui Maria de Araujo mak sei lidera ekipa ida atu hakerek kona ba historia luta Timor nian. Kuandu hakerek ona kona-ba luta historia Timor nian mak foin bele hakerek hotu konaba Frente hotu-hotu nia kontribuisaun, mas hau bele garante ba Aquita nein ema hotu nia naran sei mosu hotu iha livru ne’e nia laran.

Atu fo hanoin deit ba Aquita, bainhira Dom Carlos Felipe Ximenes Belo hakerek kona-ba “A Guerra de Manufahi”, nia koalia deit kona-ba buat sira hadulas iha akontesimentu revolta Dom Boaventura nian, nia lahakerek kona-ba revolta sira iha fatin seluk. Se Dom Carlos hakerek kona-ba Revolta sira iha Timor laran tomak, konserteza nia sei halo referensia ba revolta tomak nebe akontese iha Timor laran tomak hanesan Geoffrey G. Gun hakerek kona-ba “Timor Loro Sae 500 anos” nebe halo referensia ba revolta oioin iha Timor. Ema hotu hakerek hanesan ne’e, depende ema ne’e hakerek kona-ba saida, buat sira seluk nebe la’os sai hanesan sira nia foku ou alvu, sira temi liu deit. Hau mos hanesan, hau hakerek kona-ba RENETIL, tanba ne’e laiha nesesidadi ba hau atu hakerek hotu saida mak uluk organizasaun sira seluk halo, maibe hau bele temi liu de’it kuandu iha ligasaun ruma ba malun.

Espera ho resposta no esklaresimentu ne’e publik bele esklaresidu ona katak, buat sira companheiro Aquita hakerek mesak falso deit, laiha ida mak los.

)* Terseira Parte (Fim) Husi Saky nia Resposta ba Akita nebe Publika ona iha Timor Post, edisaun ohin, 2/07/2015

Akita Tama Laka, Tama Sala (2ª Parte)

Segunda Parte Husi Saky nia Resposta ba Akita nebe Publika ona iha Timor Post, edisaun ohin, 1/07/2015

Akita Tama Laka, Tama Sala

Carlos da Silva L.F.R. Saky
 

Companheiro Aquita hakerek: “Carlos Saky mosu ho hanoin ida uluk nebe iha tempo neba wainhira mosu diferensa idea entre organizasaun sira wainhira hahu estabelece ligasaun clandistina iha Indonesia, hanesan Lideranca OJECTIL/FECLETIL ho lideransa RENETIL hosi tinan 1989 to’o fin de ano 1994.” 

Hatan ba companheiro Aquita: Ema hakerek istoria ne’e tenki bazeia duni ba buat sira akontese iha passado nian, la’os buat sira sei la’o hela ka futuru nian. Hau esplika tiha ona iha prologu tanba sa mak hau hakerek kona-ba diverjensia sira nebe iha, la presiza repete tan dala ida iha ne’e.

Companheiro Aquita hakerek: “Carlos Saky inkluido ho Joven 29 pessoas nebe haksoit tama embaixada Amerika iha Jakarta. Preciza klarifika didiak katak Aksaun Suaka politik ba Embaixada Amerika ne mos laos mesak militante RENETIL deit. Momento neba Comemorasaun Masacre 12 Novembro 1994, aksaun ne halo iha momento nebe APEC halao iha Jakarata. Aksaun ida ne’e partisipa mos estudante ho trablhadores Timor Oan sira nebe mak Laos RENETIL. Inclui sira balun haksoit tama embaixada hamutuk Carlos Saky mos laos mesak elementos RENETIL nebe halo juramento ba RENETIL. Atu fo’o exemplo ida deit, Irmaun Luis Katana, bainhira tama embaixada Amerika hamutuk ho Saky nia ema trabalhador oan ida, laos estudante. Katana so tama RENETIL hafoin hela ona iha Portugal.” 

Hatan ba companheiro Aquita: Dala ida tan Aquita buka distorse kontiudu livru tanba iha livru laran hau hakerek ho klaru sese mak partisipa iha asaun okupasaun embaixada Amerika nian. Karik Aquita la lee no naran sik deit entaun bele lee iha hau nia livru hau hakerek hanesan ne’e: “Militanti sira RENETIL nian nebe konsege tama iha embaixada Amerika nian hamutuk na’in 9, sira seluk mesak simpatizanti sira. To’o tiha Portugal ona mak foin fo juramentu ba sira simpatizanti hodi sai militanti RENETIL nian hotu. Ami na’in 9 ne’e mak Domingos Sarmento Alves, Victor Tavares, Antonio Ramos da Silva, Arlindo Freitas de Araújo Fernandes, Helder Pires Piedade, Luciano Valentim da Conceição, Abrão dos Santos Marino, Anacleto Bento Ferreira ho autor rasik. Militanti sira RENETIL nian barak mak polisia ho militar sira kaer iha Pasar Senen, inklui João Quitiliano Neto Mok, responsavel grupu Malang nian ho responsavel sira husi Jember nian hanesan Oscar da Silva ho José Menezes S. da Costa” (Saky: 397).

Iha oin tan hau hakerek: “Estudanti sira tuir Operação Trepe ne’e barak-liu husi Malang. Tanba ne’e, sira nebe konsege tama iha embaixada ne’e mos barak liu mak husi Malang hanesan José das Dores Lopes, Lino Belmiro Freitas, Zito Soares, Anacleto Bento Ferreira, Hugo Gonçalves Silveira, Francisco José Bonaparte, Benigno da Silva, Hortencio Isaías, Adelino Eco Soares, Helio Alim, Mario Gama Sousa ho Cornélio Martins. Ida ikus ne’e serbisu nudar security iha Malang. Husi Denpasar mak Victor Tavares ho Jorge João Lay, husi Surabaya nian mak Antonio Ramos da Silva ho Arsenio Paixão Bano, husi Jember nian mak Abrão dos Santos Marino ho Domingos Tilman. Husi Yogyakarta nian mak Helder Pires Piedade ho Arlindo Freitas de Araújo Fernandes, no husi Jakarta nian mak Angelo Menotti Soares, Boaventura Morreira, Luís Maria Lopes, Luís da Costa de Jesus, Germano Francisco Gomes, Luciano Valentim da Conceição ho Calisto Doutel Sarmento. Husi Jakarta nian maioria trabailador sira, estudanti mak Angelo Menotti Soares mesak. Luciano Valentim da Conceição, oan kiak ida nebe abandonadu iha Jakarta” (Saky: 405). Ho faktu sira ne’e hatudu ho momos Aquita nein le livru ne’e tahan ida, tanba ne’e mak nia hakerek iha facebook ho Timor Post, hakerek arbiru deit. Kritika buat ida hanesan kritika mamuk deit. Aquita nia hakerek hatudu momos laiha onestidadi ka kejujuran ba ema seluk ho ba nia-an rasik, no koko atu bosok publik. Hau bele garante 100% AST la hatama kanuru rohan ida iha organizasaun ho mobilizasaun estudanti ho trabailador sira nebe ba okupasaun embaixada Amerika iha 1994 ne’e. Iha livru laran, iha asaun sira seluk, hau mos temi hotu asaun sira nebe AST ho organizasaun sira seluk tuir organiza ho mobiliza, maibe Aquita tanba hakerek ho laran moras deit, la buka hatene buat hirak ne’e iha livru laran.

Companheiro Aquita hakerek: “Hanesan Joven Mate Restu Masacre 12 de Novembro 1991 nebe sempre activo iha processu tomak luta ida ne’e, hau akompanha itoan lalaok organizasaun RENETIL iha Jawa ho Bali. Iha Malang, iha Surabaya, iha Bandung iha Solo, iha Jogya no Jakarta. Iha cidades hirak ne’e, iha estudantes timor oan barak, iha jovens barak, iha jovens trabalhadores barak. Maibe barak liu la tama RENETIL. Sira envolve an iha modelos de aktividades seluk iha kontextu Luta Klandestina.” 

Hatan ba companheiro Aquita: Aquita kontinua ho ninia propaganda falso sira no sein fundamentu ruma, tanba iha livru laran, laiha klaim ruma katak estudanti sira iha sidadi sira Indonezia nian hotu mesak RENETIL hotu. Se hau ka RENETIL halu klaim hanesan Aquita hakerek, bele hatudu iha pajina nebe mak halo klaim katak estudanti sira hotu halo parte RENETIL? Ema hotu nebe lee ona livru ne’e hatene saida mak hau hakerek iha livru laran. Hau hakerek deit katak iha sidadi sira iha Java ho fatin sira seluk, iha rejiaun ka UNER sira RENETIL nian. Hau la dehan estudanti sira halo parte hotu RENETIL tanba imposivel estudanti sira pro-integrasaun mos halo parte hotu RENETIL. Hau mos la dehan iha pajina ruma husi livru ne’e katak trabailador sira tama hotu iha RENETIL. Karik iha, iha pajina nebe hau halo klaim ne’e Aquita bele hatudu hodi ita haree. Kona-ba trabailador sira, iha livru laran hau hakerek: “Militar Indonezia sira halu izolamentu hirak ne’e hotu hodi evita trabailador timoroan sira labele hetan influensia politik husi militanti sira RENETIL nian. Maski nune’e timoroan sira sempre buka dalan hodi hetan malu no fahe informasaun ba malu. Tanba ne’e, ikus mai, barak mos sai militanti ho simpatizanti RENETIL nian, no barak mos tuir asaun oioin nebe organizasaun ida ne'e organiza.” (Saky: 590). Hau ladehan barak liu ou uitoan liu tama iha RENETIL, hau dehan deit barak mos tama iha RENETIL. Hau fiar katak iha AST nia laran mos laiha estudanti ho trabailador sira pro-integrasaun iha laran. Dala ida tan hatudu Aquita la hatudu ninia onestidadi intelektual. Aquita mos klaim hanesan nia mesak mak mate restu, Aquita haluha tiha katak Timoroan sira hotu nebe luta ba ukun-an no inimigu lakonsegue oho ne’e mate resto hotu. Se mak bele garante katak mate resto mak sira nebe sobrevive husi masakre Santa-Cruz de’it no sira nebe sobrevive husi bombardeamentu Matebian, masakre sira iha Kraras ho fatin barabarak iha Timor laran tomak la’os mate resto? Se mak bele garante guerileiru sira nebe sobrevive to’o ohin loron la’os mate resto? Timor oan tomak nebe luta ba ukun-an mate resto hotu, eseptu sira nebe sai ba rai liur antes de invazaun militar Indonezia nian.

Companheiro Aquita hakerek: “Grupo ONZE DOZE ne’ebe Saky temi iha nia livro ne’e ami hari tamba ami hakarak luta. Ami la tama RENETIL, mas ami bele luta i luta ho seguransa liu tan. Iha Jawa tomak, Bali, Sumatera, Kalimantan, Ujung Pandang, Lampu, Bandung, Jakarta timor oan barak, estudante ka jovem, trabalhador ka funsionario, barak la tama RENETIL, barak pertense ba organizasaun seluk. Hotu-hotu luta!” 

Hatan ba companheiro Aquita: Aquita tama sala hela de’it, husi nia artigu nebe publika iha Timor Post la iha ida mak tama los. Iha livru laran hau la nega partisipasaun husi grupo oioin sira ne’e. Se RENETIL ka hau nega bele temi iha pajina nebe? Dala ida tan Aquita koko hakarak distorse kontiudu livru maibe la hetan. Iha hau nia livru, hau hakerek hanesan ne’e: “Iha tempu ne’eba, estudanti barak mak halu parti IMPETTU, barak mak iha ispiritu nasionalizmu, no iha kompromisu maka’as ba luta, maibe sira seidauk sai membru RENETIL nian, ne’e duni lideransa RENETIL nian buka dalan oinsa atu involve sira hotu iha funu. Ho hanoin ida ne’e mak RENETIL konvida, no hatan hamutuk ho organizasaun sira nebe eziste ona, nune’e mos sira nebe bolu ba-an independenti, hodi hamosu FROMPETIL (Front Mahasiswa dan Pemuda Timor-Leste) ka Frenti Estudanti ho Joven Timor-Lorosa’e nian. Tuir Russuo, eis-embaixador RDTL iha Jenebra, FROMPETIL ne'e hanesan orgaun temporariu ida nebe destinadu espesial ba asaun ne'e de’it. RENETIL konvida AST, Grupo Onze Doze ho seluk-seluk tan hodi halu parti hotu iha FROMPETIL ne’e hodi lori la’o asaun nebe planeadu ona ba oin. Grupo Onze Doze (GOD) ne’e forma husi joven sira nebe persegidu iha Timor-Lorosa’e, hafoin masakre Santa-Kruz, no halai ba subar iha Jakarta” (Saky: 238). Iha pajina seluk husi hau nia livru hau hakerek: “Independentemente husi numeru elementu hira mak organizasaun sira temi iha leten iha, maibe ita tenki rekuinese, sira hotu funu, no serbisu ba Timor-Lorosa’e, tuir ida-idak nia metodu rasik. Atu FECLITIL/AST/PST ka sira nebe bolu ba-an “LEP” no independente sira, bark ka uitoan, sira mos tuir luta ba libertasaun Timor-Lorosa’e nian” (Saky: 233) Iha pajina seluk tan husi hau nia livru hau hakerek: “Maski iha diverjensia entre estudanti sira, atu hanesan individu ka hanesan organizasaun ka grupu independenti, maibe ida ne’e la haki’ik ida-idak nia esforsu no papel hodi fo buat nebe di’ak liu ba nia rain ho nia povu. Diverjensia sira nebe mosu halu parti dinamika luta ba ukun-rasik-an nian. Nune’e diverjensia sira nebe uluk mosu iha tempu funu laran, atu nebe mosu iha joven ho estudanti sira nia leet, ka entre ulun-boot sira rezistensia nian, labele sai obstakulu hodi impede serbisu hamutuk nebe di’ak iha ukun-an nia laran hodi Timor-Lorosa’e ba iha moris ida di’ak no hakmatek” (Saky: 239). Hau nia hakerek sira iha livru laran hatudu momos rekuinesimentu ba organizasaun sira hotu. Maibe Aquita "dengan sengaja" lakohi hare buat hirak ne’e. Dala ida tan hatudu Aquita nia intensaun atu distorse kontiudu livru nian ba publik ho baze desgostu pesoal. Ne’e mos hatudu katak nia la onestu bainhira nia dehan nia loke livru pajina ida-idak. Se nia loke livru pajina ida-idak konserteza nia hetan buat sira ne’e iha livru laran.

Companheiro Aquita hakerek: “Wainhira Mate Restu Masacre 12 de Novembro 1991 lubung ida sai hosi Timor-Leste to’o iha Jawa, hahu hosi Mate Restu Masacre 12 de Novembro 1991 nian nain 7 nebe husu suaka politik iha Swedia no Finlandia iha tinan 1993. (Sira nain 7 mak; Profiriu Metan, Florenco, Jose, Atino Breok, Oscar Goncalvez ho Ventura) ami hotu hamutuk acompanha lalaok Organizasaun Estudantil RENETIL.

Carlos Saky Manipula no Klaim istoria partisipasaun Estudante no Trabalhadores barak iha Livro nebe hakrerek kona ba RENETIL. Eventu aksaun suaka politik laos RENETIL mesak mak organiza e laos Saudoso Fernando La Sama mesak maka organiza e nune mos aksaun suaka sira seluk hamutuk ho Movimento Pro Demokracia Indonesia sira laos RENETIL mesak mak organiza.” 

Hatan ba companheiro Aquita: Aquita dala ida tan hakarak koko atu distorse kontiudu livru nian. Iha livru laran hau la dehan iha fatin ruma katak asaun suaka sira nebe akontese iha Jakarta organiza tomak husi RENETIL. Buat nebe hau hakerek iha livru laran katak Diresaun Sentral RENETIL nian la aseita ho asaun suaka sira hanesan hau hakerek iha livru: “Ami sai ba Portugal hanesan desizaun ida la tuir estratejia Diresaun Sentral RENETIL nian. Tanba pozisaun RENETIL nian desde inisiu kedas to’o iha referendun iha tinan 1999, la konkorda ho timoroan sira sai ba li’ur. Ami sai ba Portugal hanesan esepsaun ida, maibe ho objetivu klaru: internasionaliza kestaun Timor-Lorosa’e nian, no buka halu presaun internasional ba Jakarta iha momentu sira oportunu hotu-hotu hodi aselera prosesu libertasaun Timor-Lorosa’e nian. Maibe se haree fali husi Estatutu Organik RENETIL nian nebe ko’alia kona-ba harii Diresaun RENETIL nian iha rai-li’ur (artigu 9, Seksaun 12º, 13º, 14º ), mak ami nia sai ne’e lasala, tanba nia mai hatan duni ba buat nebe Estatutu Organik haruka” (Saky: 415). Iha pajina seluk tan hau hakerek: “Hanesan temi ona iha leten, ami nia sai ba rai-li’ur la’os planu husi Diresaun Sentral RENETIL nian, maibe hanoin ida mosu espontaneamente tuir evolusaun situasaun iha embaixada laran. Polisia sekreta ho militar sira kuinese ami hotu ona, tanba kalan loron ami hateke malu matan ho matan. Lutu besi haketak ami maibe haree malu moos husi ulun to’o ain. Ami to’o iha konkluzaun, labele ona luta iha klandestina. Razaun seluk tan nebe lori ami hanoin sai, ami hakarak hamosu Diresaun RENETIL nian iha tasi-balu tuir buat nebe hakerek iha Estatutu Organik hodi bele reforsa Frenti Diplomatik ka halu kampaine internasional sai maka’as liu tan. Iha duni militanti RENETIL ida rua sai uluk ba Portugal ho Australia, maibe tanba na’in ida ka rua de’it iha rai ida, susar atu halu la’o estrutura ida” (Saky: 427). Dala ida tan hatudu laiha onestidadi husi Aquita, karik nia lee duni livru ne’e, nia la sei hakerek artigu nebe tau iha Timor Post, tanba nia laiha liu razaun no nia hakerek sala ba rohan mai rohan.

Companheiro Aquita hakerek: “Aksaun iha Jakarta iha 7 de Dezembro de 1995, aksaun ida ke bot tama iha embaixadas Holanda, Rusia. Fofoun atu aloka ba Brasil nia embaixada, faila tiha tamba embaixada Brasil muda tiha nia sede. Iha aksaun ne’e ema estudantes Indonesia husi SMID barak hola parte. Akasaun ne’e la os RENETIL mesak organiza, maibe organizasaun hanesan AST, PRD mos hola pare. Bele le iha jornal, majalah Tempo, Gatra iha tempo ne’eba hakerek deklarasaun husi militar indonesia dehan “...gerakan itu digerak oleh AST dan PRD dan lain-lain kelompok”. Ne hotu historia, Saky tamba iha ona Portugal lahatene karik!” 

Hatan ba companheiro Aquita: Dala ida tan hatudu Aquita la lee hau nia livru, tanba ne’e nia halu komentariu arbiru de’it, tanba iha livru laran, hau hakerek hanesan ne’e: “Iha tempu ne’e, iha Jakarta, hein de’it ona minutu balu atu estudanti timoroan sira tama, no okupa Embaixada Olanda ho Rusia nian. Tan ne’e, molok hahuu konferensia imprensa, autor fo hatene Dr. Jorge Sampaio, uitoan tan iha asaun ida iha Jakarta, atu komemora mos loron ida ne’e, maibe ho partisipasaun joven ho estudanti sira Indonezia nian. Asaun ida ne'e prepara hamutuk husi organizasaun sira hanesan RENETIL, IMPETTU, AST, Grupo Onze-Doze (GOD), PRD, no SPRIM. Ne'e nudar asaun konjunta dahuluk entre timoroan ho indoneziaoan sira” (Saky: 436).

Companheiro Aquita hakerek: “Exemplo ida tan kona ba relasionamento ho movimentos pro demokratikus Indonesia nian hatudu momos katak RENETIL nia papel la preponderante. Hau rasik, nudar membro ONZE DOZE maka hahu hasoru malu ho estudantes indonesia oan sira ne’ebe hari SMID ( Solidaritas Mahasiswa Indonesia untuk Demokrasi) ne’ebe nudar organizasaun aberta husi PRD ( Partai Rakyat Demokratik) . Husi ne’e maka Maun Virgilio ( membro RENETIL) ami konvida hodi hasoru malu ho direksaun SMID nó PRD nó ikus ami hamutuk hari SPRIM ( Solidaritas Perjuangan Rakyat Indonesia untuk Maubere). Ne’e hatudu katak obra de envolvimento estudantes nó forsas Demokratikas la os produto politik RENETIL nian, maibe grupos seluk nian.” 

Hatan ba companheiro Aquita: Hau atu dehan de’it, Aquita foin ba tama ho movimentu pro-demokrasia sira iha 1994 ka 1995 ona. RENETIL tama ho grupul pro-demokrasia sira iha Indonezia desde 1989. Hahu tama uluk ho H.J.C. Princen husi LPHAM. RENETIL hatene no iha kontaktu ona ho INFIGHT. Membru INFIGHT nebe hasoru malu ona ho RENETIL mak Saleh Abdullah. Iha hasoru malu ho RENETIL, iha Malang ka sidade seluk, Saleh Abdullah la’o ho timoroan ida naran Nuno (baibain ema bolu Nuno Metan). SPRIM, SMID ho PRD moris ikus ona, maski nune’e ita rekuinese sira nia determinasaun hodi luta iha Timoroan sira nia sorin. Iha organizasaun lubun ida moris antes ba SPRIM, SMID ho PRD nebe labele temi hotu iha ne’e maibe bele haree iha hau nia livru pajina 482 to’o 525. Organizasaun sira pro demokrasia no defende direitu autodeterminasaun ba Timor-Leste la’os ijisti deit iha Jakarta, maibe ijisti iha sidadi barak iha Indonezia nian. Iha hau nia livru, iha pajina 489 to’o 493, hau hakerek hanesan ne’e: “Hahuu husi tinan 1993, RENETIL tau efektivamente iha praktik estratejia indonesiação do conflito de Timor-Leste, tanba ho masakre Santa-Kruz, iha tinan 1991, nune’e mos ho militar Indonezia sira kaer La’Sama, Sekretariu-Jeral RENETIL nian ho estudanti sira seluk iha Jakarta ho Bali hafoin masakre ne’e, nune’e mos ho prizaun Komandanti, no ulun-boot rezistensia nian, Xanana Gusmão iha tinan 1992, konsege loke sektor intelektual sira ho kamponez oioin sira nia matan, no fuan. Aproveita esplika masakre Santa-Kruz, buka informa, no esplika mos situasaun politik iha Timor Lorosa’e tomak nian ba intelektual, akademik ho estudanti sira Indonezia nian, liuliu sira nebe hakarak hatene sa-ida mak mosu, no la’o iha rai Timor-Lorosa’e.

Se iha tinan 1989 nia laran, iha kontaktu ho de’it HJC Princen, prezidenti ONG direitu ema nian ida iha Jakarta, hahuu husi 1993, loke kontaktu luan liu tan ba sektor sira seluk. Hahuu husi ne’e komesa halu sorumutu sira ho intelektual sira Indonezia nian balu, liuliu ho aktivista sira direitu ema nian, ho profesor universitariu balu, inkluindu estudanti universitariu sira. Enkontru regular ho intelektual Indonezia balun hahuu kedas husi tinan 1990.

Ikus mai DIGERIN mak hola konta ba implementasaun estrajia indonesiação do conflito de Timor-Leste. Nune’e mak UNER sira RENETIL nian iha Bali, Java ho Sulawesi hotu-hotu hetan knaar atu ida-idak halu kontaktu ho estudanti universitariu sira, intelektual ho aktivista sira direitu ema nian ho demokrata sira Indonezia nian iha sidadi sira nebe sira estuda ba hodi hato’o informasaun sira loos nian.

Molok George Junus Aditjondro fila husi halu doutoramentu iha Amerika, Arief Budiman, sosiologu ida, hasai doutoramentu iha Universidadi Harvard, nia hanesan primeiru intelektual Indonezia nian nebe dala ruma halu analize kona-ba problema Timor-Lorosa’e nian. Ninia analize sira dala ruma nakloke, no dala ruma halu ho kuidadu tebes. Analize sira ne'e barak, fo-sai iha Radiu Nederland ka BBC. Maibe, se ita hetan malu ho nia iha nia uma, iha Salatiga, nia halu analize sira kritis, no obyektif tebes. Ema ida iha pozisaun haliis tebes ba Timor-Lorosa’e nia ukun-an. Iha tempu nebe autor subar iha Java, dala barak nia konvida autor ba nia uma hodi fahe hanoin ba malu…

Primeira vez, autor hetan malu ho Arief Budiman, iha ninia uman rasik, iha Salatiga, iha fulan Dezembru tinan 1991. Nia foin fila husi rai-li’ur mai, husi Japaun. Nia lori ho filmi kona-ba masakre Santa-Kruz nian nebe sirkula ona iha mundu. Nia bolu autor ho estudanti timoroan lubuk ida, balu husi Solo no balu husi Salatiga, ba haree filmi ne’e iha nia uma.

Autor hetan Arief Budiman dala barak…Se Arief Budiman fo hakat ruma ho kuidadu tebes, oinseluk ho George Junus Aditjondro. Aditjondro la laran-rurua fo hakat sira barani nian. Nia kuinese di’ak tebes politik Timor-Lorosa’e nian, no politik-na'in sira timoroan, liuliu jerasaun 75 nian.Tanba iha tinan 1974 ka 75, nia nudar jornalista, nia sempre hetan malu ho politik-na'in sira timoroan iha Timor-Lorosa’e. Tuir nia, Alarico Fernandes nia naran rasik inspira nia tanba ne’e bainhira nia oan moris, nia fo naran Enrico, naran ida atu rona hanesan Alarico.

Aditjondro hahuu ko’alia problema Timor-Lorosa’e nian iha tinan 1992. Bele dehan nia sai hanesan porta-voz rezistensia nian ida iha Indonezia. Aditjondro la’os de’it parseiru di’ak hodi aselera prosesu demokratizasaun iha Indonezia de’it, maibe sai militanti di’ak, no dedikadu tebes ba problema Timor-Lorosa’e nian. Aditjondro sai figura ida la’os kuinesidu de’it iha forum internasional sira, maibe ninia naran rona to’o iha foho, no ai-laran sira Timor-Lorosa’e nian, tanba ninia involvimentu ho aktividadi sira nebe nia halu hodi defende direitu povu Timor-Lorosa’e nian ba ukun-rasik-an. Profesor Universidadi Satya Wacana (Salatiga), no intelektual Indonezia nian ida ne’e fo ninia kontribuisaun boot tebes ba estratejia indonesiação do conflito de Timor-Leste.

Autor hetan malu, dala barak, ho Aditjondro iha Salatiga, nune’e mos ho intelektual Indonezia sira seluk. Iha fulan Maiu tinan 1994, primeira ves, Diresaun Sentral RENETIL nian ho Xefi UNER balu, no militanti ho simpatizanti sira (nebe sempre serbisu aktif no metin ho RENETIL) balu, hamutuk na’in 10 resin halu sorumutu klandestina ida ho Aditjondro iha ninia Gabineti rasik, iha Universidadi Satya Wacana nia laran. Estudanti sira nebe autor sei lembra, no tuir sorumutu ne’e balu mak Lucas da Costa, Benjamim O.H.R.S. Martins (Surabaya), José Maria Pompeia Saldanha Ribeiro (Bali), Julio da Costa (Yogyakarta), Aderito de Jesus Soares, José Jacquelino, Hipolito Exposto, Bartolomeu de Araujo, Manuel Abrantes, Gaspar de Araújo (Salatiga), José Fontes, Deolindo de Oliveira, Alvaro Abrantes, José Sereno, Agostinho Moniz (Solo), Angelino Belo, José Leite (Semarang), autor ho sira balun tan. Sorumutu ne’e ho objetivu atu tetu hamutuk asaun sira nebe bele halu hamutuk ho ema Indonezia sira hodi dudu prosesu demokratizasaun iha Indonezia iha sorin ida, no iha sorin seluk buka liberta Timor-Lorosa’e husi okupasaun Indonezia nian. Ho lia-fuan badak katak iha sorumutu ne’e ko’alia kona-ba estratejia indonesiação do conflito de Timor-Lestenebe RENETIL trasa tiha ona. Aditjondro husu se bele, em vez de bolu indonesiação do conflito de Timor-Leste, di’ak liu bolu Reedukasaun ba masa Popular sira kona-ba Timor-Lorosa’e. La importanti atu uza naran oinsa, importanti mak estratejia ne’e buka oinsa hodi involve ema Indonezia sira iha luta libertasaun Timor-Lorosa’e nian…

Hafoin sorumutu hotu, no iha oras atu fahe malu, ambienti sai comovido (terharu) tebes. Primeira vez, autor haree ema Indonezia ida, hako’ak timoroan sira ho matan-been nakonun iha matan laran, tanba la tahan haree ninia governu nia hahaluk nebe halu aat tebes ba timoroan sira. Situasaun ne’e halu timoroan balu mos matan-been monu. Matan-been povu rai rua nian suli hamutuk, forma bee boot ida hodi luta hamutuk hasoru funu-maluk ida de’it, hasoru rejimi ditatorial Soeharto nian hodi buka demokrasia, no liberdadi ba Indonezia, no ukun-rasik-an ba rai Timor-Lorosa’e. Situasaun ida ne’e hatudu katak povu hotu-hotu mesak maun alin, rejimi sira, tanba sira nia ambisaun politik, sira sempre buka fahe povu. Liu tinan haat husi hasoru malu ne’e, Soeharto ho nia rejimi monu duni, la tahan ran ho matan-been povu rai rua nian nebe transforma ona ba forsa boot tebes ida hodi halu nakduir ninia rejimi.

Iha loron hanesan, komitiva RENETIL nian nebe hasoru malu ho Adijondro ne’e, hetan malu mos ho Arief Budiman ho Ariel Heryanto. Sorumutu ho sira 2 halu iha Ariel nia uma, hafoin sorumutu ho Aditjondro. Sira 2 mos profesor Universidadi Satya Wacana nian. Iha hasoru malu ne’e, ami fahe informasaun ba malu, no diskuti kona-ba asuntu oioin, inkluindu kona-ba oinsa luta ba demokrasia iha Indonezia, no sensibiliza komunidadi Indonezia hodi apoia luta lebertasaun Timor-Lorosa’e nian.

Atu hasa’e ema Indonezia nia ispiritu, no halu sira animadu liu tan hodi luta iha timoroan sira nia sorin, mak iha loron 4 fulan Juilu tinan 1994, autor [Saky] hakerek surat ida ba Xefi CEL/FA, Konis Santana hodi husu nia haruka surat ida ba povu, joven no intelektual sira Indonezia nian, no haruka mos ba Georoge Junus Aditjondro ho organizasaun Sentru Informasaun no Redi Informasaun ba Reforma (PIJAR) nebe hatudu momoos ona sira nia militansia ho determinasaun hodi defende kauza Timor-Lorosa’e nian. Parte balu husi surat nebe autor haruka ba Komandanti Konis Santana, hanesan tuir-mai: “Ohin loron intelectuais Indonesia nian lubuk ida ona mak simpatia no balu sai militante ba causa Maubere nian. No atu halu sira nia espirito participa iha ita nia funu makas liu tan no atu alcança lolos estrategia “Indonesiação do Conflito de TL”, mak bele karik, irmão Chefe [CEL/FA] haruka mensagem solidariedadi ida mai povo, joven no intelectuais Indonesia nian. No haruka mos surat ida ba Rai-Lakan (DR George Junus Aditjondro) nudar militante causa Maubere nian ida nune’e mos ida ba “Yayasan Pijar” nebe haruka ona ninia responsaveis rua ba tuir APCET [Asia-Pacific Conference on East Timor] iha Manila fulan Maio-Junho liu ba nee” (DRT 06223.065).

Ho faktu sira ne’e, diak liu ba Aquita lalika mai loko-an katak se mak tama uluk ka tama ikus halo kontaktu ho grupu pro-demokrasia sira iha Indonezia. Timoroan ida-idak halo ninia papel iha sidadi nebe sira estuda ba hodi komunika ho ema Indonezia sira.

Se membru RENETIL ida mak hakerek konaba RENETIL ninia aproximasaun ba grupu pro-demokrasia sira iha Indonezia, Aquita orsida akuza tan ona RENETIL klaim hotu buat luta nia ba nia an, tanba ne’e hau foti fali saida mak Wilson nebe hanesan mos amigo boot Aquita nian hakerek kona-ba RENETIL hanesan ne’e: Renetil adalah organisasi pemuda-mahasiswa progresif yang memberikan peran penting dalam perjuangan pembebasan nasional Timor Timur di sarang musuh utamanya yaitu di Indonesia. Kelompok ini mempunyai jaringan luas dan hubungan yang baik dengan berbagai spektrum politik dan gerakan demokrasi di Indonesia… Jaringan dibawah pengaruh RENETIL lalu menjadi aktor penting dalam aksi-aksi politik mendukung referendum di Timor Timur dan aksi-aksi gabungan dengan gerakan demokrasi lainnya di Indonesia. Dalam perkembangannya, setelah aksi lompat pagar di berbagai kedutaan di tahun 1990-an dan banyaknya mahasiswa Timor Timur yang kuliah di luar negeri, mengakibatkan cabang-cabang perwakilan Renetil meluas ke berbagai negara… Renetil mempunyai relasi luas dengan berbagai unsur gerakan demokrasi di Indonesia dalam rangka mendukung perjuangan rakyat Timor Timur. Dengan organisasi yang berwatak non partisan dan non ideologi, kelompok ini mempunyai relasi dengan berbagai LSM, individu, partai dan organisasi massa demokratik di Indonesia… Renetil telah memberikan sumbangan penting pada metode perjuangan aksi massa yang relatif sudah dimungkinkan di Indonesia sejak awal 1990-an dengan dipelopori oleh gerakan mahasiswa. Metode aksi massa yang digunakan oleh Renetil menjadi penting, karena aksi masa menjadi metode perjuangan yang sangat sulit disamping beresiko tinggi mendapatkan tekanan dan kekerasan dari militer di Timor Timur… Metodo aksi yang menjadi strategi perjuangan Renetil menjadi semakin sering dilakukan ketika kontak dengan gerakan mahasiswa di Indonesia mulai terjalin seperti dengan Solidaritas Mahasiwa Indonesia untuk Demokrasi (SMID) dan LSM yang juga mendukung aktivitas mahasiwa seperti Pijar Indonesia (Wilson: 217-223).

Iha parte seluk Wilson hakerek: “… PRD juga sadar, bahwa PST meskipun maju secara ideologis, ternyata tidak mempunyai anggota yang massif seperti Renetil di Indonesia… Karenanya, bila ingin menerapkan stratei aksi massa, kerjasama ideologis dengan PST harus disinergikan dengan kerjasama dengan kelompok militan Renetil, yang mempunyai anggota luas dan lebih muda dimobilisasi dalam aksi-aksi politik di berbagai kota di pulau Jawa (Wilson: 213). Hau la presiza traduz ba Tetun tanba ema barak sei hatene dalen Indonezia.

Comapanheiro Aquita hakerek: “Dala ida tan hakarak hateten “RENETIL la Representa Estudante Timor Oan tomak iha Indonesia ho Portugal iha tempo Resistencia luta ba Ukun Rasik A’an”. Iha Portugal iha mos OJECTIL, OJETIL no seluk-seluk tan!” 

Hatan ba companheiro Aquita: Se mak hateten iha Portugal la existe OJECTIL ho OJETIL? Aquita rasik mak dehan. La’os hau ka membru RENETIL ruma mak dehan. Neduni repetisaun sira ne’e folin laiha, tanba Aquita mak naran inventa deit hodi buka simpatia ba ninia “ketidaksukaan” personal ba RENETIL. Iha livru laran rasik, hanesan iha pajina 304 hau hakerek ho momos katak OJETIL mos ijisti iha Portugal.

)* Segunda Parte Husi Saky nia Resposta ba Akita nebe Publika ona iha Timor Post, edisaun ohin, 1/07/2015