Alkatiri Dada Tempu ba Beibeik
Krize iha Governo: Domingas Alves Resigna-an
Carlos da Silva L.F.R. Saky
Fretilin
seidauk hakarak husik Alkatiri monu. Sira la’os de’it preokupa ho
Alkatiri nia seguransa, maibe sira hakarak kaduak Alkatiri nian ida mak
troka ditador nebee uluk mehi hakarak ukun to’o tinan 50 nee. Nee normal
tebes, tanba iha nebe-nebee, ditador sira sempre buka sira nia ema hodi
troka sira, nunee atu labele hatama sira ba iha kadeia laran.
Alkatiri, ohin loron, buka halo politika rekua ho avansa, hanesan tatika ida hodi dada tempu. Tan-sa mak nia hakarak dada tempo? Iha razaun barak:
Ida,
dada tempo hodi nia bele prepara nia ema nebee nia fiar hodi sai PM no
bele proteje nia ho ninia maluk sira atu ikus mai labele loke sai eh
buka investiga hahalok aat sira nebee durante nee sira halo.
Rua,
dada tempu hodi sira bele ba lohi povo no sosa povo nebee ohin loron
osan la iha no moris terus iha foho hodi mai Dili halo manifestasaun
apoia Alkatiri. Sira hakarak tau povo ho povo halo funu hasoru malu hodi
justifika guerra sivil katak hasai Alkatiri sei fakar ran. Ohin loron
membru Governo balu, ba ona iha Regiaun 1 ho 2 hodi halo serbisu ida
nee. Karik ema ruma mate, nee responsabilidade Alkatiri nian tomak.
Tolu,
dada tempo hodi negosia ninia seguransa. Alias Alkatiri buka oin-sa
hodi ses husi kadeia nebee oda matan nakloke hela atu simu nian, la’os
tanba de’it ta’uk Rogerio Lobato temi nia naran tanba kilat sira nebee
para ona iha sivil sira nia liman, maibe mos, ninia liman nebee nakonun
ho povo nian ran nebee mai husi ordem nebee nia fo ba F-FDTL hodi tun
iha Dili, iha fulan Abril, nebee viola Konstituisaun RDTL nian no halo
ona ema balu mate. Manobra foun nebee agora nia halo hodi ses husi
kadeia nee mak hanesan agora nia buka husu tulun ba eks-prezidenti
Portugal nian, Jeorge Sampaio ho eks-prezidenti Mosambike nian, Joaquim
Chissano ho razaun atu mai halo mediasaun hodi evita guerra sivil (DN,
24/06/2006), maibe ninia hakarak lolos mak oin-sa salva nia hodi lori ba
Mosambike ou Portugal hodi labele tama iha kadeia, tanba ninia ema
konfiansa, Rogerio Lobato, nebee durante nee nia uza hanesan buldozer
hodi halo terror ho intimidasaun oioin, ohin loron, metin ona iha rede
laran.
Hat,
dada tempu hodi halo manifestante sira sai stress no frustrado hodi
provoka desentendimentu ou bele sai deskontrolado no provoka violensia
hodi forsa internasional sira hapara manifestasaun eh sai kole hodi
ida-idak dada-an husi manifestasaun.
Lima,
Alkatiri ho Lu-Olo lakohi Ramos Horta mak sai PM. Sira hakarak Ana
Pessoa mak troka Alkatiri, tanba nee, sira buka dada tempo, hodi Ana
Pessoa to’o lai husi liur mai hodi sira bele futu lia, oin-sa iha loron
ikus mai labele hatama Alkatiri ho ninia maluk kriminozu sira ba kadeia,
nunee mos bele subar buat aat sira nebee durante nee sira halo.
Ana
Pessoa la iha diferensa ho Alkatiri no pior liu tan mak iha. Ninia
liman mos nakonun ho ran tanba iha altura nebee Alkatiri fo ordem ba
F-FDTL tun iha dia 28 de Abril, Ana Pessoa hotu iha oin. Nia, Alkatiri,
Roque Rodrigues ho Rogerio Lobato, sira hotu hamutuk sama Konstituisaun
ba rai, maibe sira obriga prezidenti Xanana Gusmão ho povo Timor tomak
mak tenki respeita Konstituisaun nebee sira tafui ba leten.
Iha
Portugal, Ana Pessoa dehan prezidenti Xanana ninia surat nebee husu
Alkatiri sai husi PM kontra Konstituisaun, maibe nia nunka dehan ida
fahe kilat ba ema sivil, oho ema no fo ordem iha dia 28 Abril ba F-FDTL
nebee la konsulta ho Prezidente Republika la tuir Konstituisaun. Ema
sira hanesan nee la serve ukun ita, tanba sira interpreta Konstituisaun
tuir sira nia interrese, la’os tuir buat nebee los nian.
Sira
nebee tuur iha meja Kongressu II Fretilin nian mos mesak manipulador.
Balu sosa, manipula no terror deputado sira husi kotuk no seluk manipula
husi meja Kongressu nian. La’os de’it la fo biban ba Grupo Mudansa
Fretilin sira ko’alia, maibe fo biban ba sira hotu nebee apoia Alkatiri
mak ko’alia hodi domina iha Kongressu laran. So ema matan aat sira mak
la konsegue haree “sandiwara” nebee prezidenti meja Estanislau da Silva
ho ninia kamarada sira halo iha meja Kongressu nian.
Horiseik,
kuandu manifestasaun sira ba hakilar iha sede Fretilin nia oin,
Estanislau da Silva dehan “ema” mai hakilar neduni halo sira
psikolojikamente sira la senti hakmatek no seguro hodi halo hotu sira
nia reuniaun. Nee la’os “ema ” baibain, maibe povo mak hakilar husu
demissaun Alkatiri nian no lakohi simu nem Ana Pessoa, nem Estanislau ho
ninia maluk manipulador sira atu ukun rai ida nee. Alkatiri baibain
dehan nia serbisu diak liu iha pressaun nia okos, maibe agora halai
lakon no buka halo reuniaun subasubar hanesan uluk tempo klandestina
nian.
Karik
sira lakohi halo manipulasaun, konserteza, sira lembra ba delegado sira
hodi labele aprova metodo foti liman, tanba metodo nee kontra lei
partido politik sira nian. Alkatiri ho ninia maluk sira tuur iha meja
nunka fo hanoin ida nee ba delegado sira, tanba hakarak halo
manipulasaun maski kontra lei ho konstituisaun nian. Tanba toman ona
viola lei ho Konstituisaun, neduni iha dia 28 de Abril mos nia hakarak
viola tan Konstituisaun dala ida. Alkatiri ho ninia grupo nee bele lohi
no taka Fretilin ho delegado sira matan ho tilun ho dollar, maibe labele
lohi povo Timor tamak.
Neduni,
manipulador no ema hamrok ba ran sira sira nee hotu, la serve atu ukun
no okupa kualker fatin ruma iha estrutura Governo nia laran, tanba sira
toman ona halo manipulasaun, viola lei ho Konstituisaun, no sira sei
sama povo to’o rabat rai se ohin loron la halo rezistensia ba ditador
sira nee.
Semana
hira ona, administrasaun publika paralizada. Loron barak ona, ita mos
la haree PN funsiona. Alkatiri dehan atu halo reuniaun Kunseillu
Ministro sira nian horiseik, maibe Palácio Governo nian mamuk hela. Governo
nebee existe agora hanesan “fantasma” ida, la existe. Membro Governu
sira la’o mos klandestina de’it, sa’e kareta muda ba mai no hasai hotu
ninia numero registo. Halo reuniaun mos subsubar de’it eh tau seguransa
metin hanesan lolos reuniaun sira iha tempo klandestina nian.
Populasaun
ohin loron simu terus nafatin no tanis nafatin, maibe Alkatiri sei dada
tempo nafatin. Nia sei hakarak haree Timoroan sira terus no mate ba
beibeik. Maski nunee, membro Governo balu konsiente ona ba hanoin aat no
jogo foer Alkatiri nian nebee hanoin de’it poder, hamrok ba ran nee no
halo terus povo.
Assesora
ba Direitos Humanos, nebee serbisu direitamente ho PM, Domingas Alves,
horiseik, dia 24 de Junho, resigna an husi Governo, la’os de’it nia
haree Governo paralizado total, maibe mos la tahan ona haree povo terus,
tanis no mate tanba provoka husi PM Alkatiri.
Ita
tenki foti chapeu ba Sra. Domingas, tanba nia sei iha sensibilidade,
iha fuan no tuir sente povo nian terus ho susar. Nia la’os ema ida
hanoin nia an de’it, la’os ema ida hanoin poder no osan de’it, maibe
hanoin mos povo nebee terus no mate.
Ita
hein, atu membru Governo sira seluk, nebee mos sei iha sensibilidade no
iha fuan, tuir dalan nebee Sra. Domingas Alves loke ona. Maibe se sira
la tuir dalan ida nee, signifika sira hakarak hamutuk nafatin ho ema
nebee liman nakonun ho ran, ho ema nebee halo terus tebes povo.
Ho
Assessora ba Direitus Humanus sai husi Governo nee, hatudu momos ona
krize iha Governo nia laran, membro Governo rasik la fiar ona ba PM
nebee hanesan sira nian chefe no Governo ida lakon ona total konfiansa
husi povo.
Governo
ida nebee hetan krize makaas no lakon ona konfiansa total husi povo, la
iha ona razaun atu mantem nafatin. Troka de’it PM la’os ona solusaun
ida diak, maibe tenki dissolve Parlamento Nasional hodi prepara eleisaun
foun, nunee atu Governo ida sai husi eleisaun foun hodi hetan fali
konfiansa husi povo. Ho nunee de’it hodi bele tebe sai hotu ema sira aat
husi PN ho Governo no bele tau fila fali ema diak ba sira nia fatin.
Membro Governo sira nebee kompetente, iha sensibilidade no liman mos
bele uza nafatin iha loron oin, tanba ita presiza ema sira nebee iha
eksperiensia ona no profissional hodi lori rai Timor ba oin.
Nota: Artigu ne'e publika iha STL, edisaun 25/06/2006