EDUKASAUN NO PARTIDU POLITIK
Carlos da Silva Lopes F.R.Saky*
Carlos da Silva Lopes F.R.Saky*
Ema
barak ko’alia kona ba edukasaun politik. Iha kongresu CNRT nian liu ba,
tula mos naha ida ne’e. Balu pratika duni demokrasia, seluk sei tau
netik ai-tarak iha dalan. Sira nebe konfronta ideias ho opinioens
nakloke ba malu no respeita hanoin nebe la hanesan ho laran luak no neon
boot, hala’o dadaun ona demokrasia. Sira nebe halo ameasa, obriga nian
hanoin no hakarak ba ema seluk ou halo politik “maquiavelismo” no
“demagógica” nian, ou hamoris mitos ba an rasik ou ba ulun politik A, B
ho C, seidauk hakarak eduka povu no loke dalan lolos ba demokrasia.
Edukasaun
politik buka hanorin ba povu atu hatene oin-sa lei, instituisoens ho
mekanizmus demokratikas funsiona. Hanorin ba povu hodi hatene ninian
direitus ho deveres hodi partisipa aktivu no kritiku iha desizoens
nasionais no halo kontrole ba governu. Buka fo naroman ba povu nian
hanoin kona ba prinsipius, regras ho pratikas demokratikas, nune’e hodi
timoroan ida-idak bele kontribui diak liu tan hodi forma sosiedade Timor
ida nebe moris hakmatek, tolerante, justa, livre no demokratika lolos.
Buka aprezenta alternativas no solusoens oioin ba problemas nebe iha,
hato’o ninian riskus, “vantagens” ho “desvantagens” lolos i husik ba
povu hili ida nebe mak diak liu. Iha ne’e ezizi diskusaun no konfronta
hanoin ba malu hodi hetan dalan nebe diak liu.
Ulun politik balu,
ohin loron, sei kehe makas “phobia partidos”, hodi tu liman fuan
beibeik ba kanek tuan sira, iha nebe halo grupu politik balu sai radikal
liu tan. Politik “demagógica”, “maquiavelismo”, “radicalismo” no
“extremismo” nebe akompaña ho violensia, la’os de’it la eduka povu,
maibe tau fila fali trauma uluk nian iha povu nian kakutak hodi halo
povu hakribi liu tan ba demokrasia no partidus.
Iha rai ukun an
nebe de’it, partidu nian ezistensia fundamental tebes. Liu husi partidu
mak povu bele hato’o nian hanoin politik no halo sira nian direitu
politik iha folin, tanba partidu nudar instrumentu ida, hodi reprezenta
laloran ideolozikas oioin ho hanoin ida rasik kona ba forma governu,
oin-sa hala’o k’biit (poder) no buka solusaun ba problemas politik rai
ida nian. Partidu nudar instrumentu ida hodi kanaliza povu nian hanoin
no halo povu aktivu liu tan iha hala’o ninian direitus politik ho siviku
iha dulas lisuk moris Estadu nian.
Iha rai demokratiku ida,
hateten governu povu nian no povu mak kaer ukun katak, povu hala’o ukun
liu husi partidus nebe sira fo fiar ba. Partidu sira ko’alia lori povu
nia naran, reprezenta sira nian aspirasaun, defende sira nian intereses
iha governu no iha parlamentu nian laran. Governu povu nian, tanba ema
sira sai ulun Estadu ho Governu nian, povu mak hili liu husi eleisoens
direktas ou indirektas. Povu sei partisipa direkta iha hola desizoens
politikas bainhira iha referendum ou eleisoens direktas. Iha periodu
nebe la iha eleisoens ou la iha referendum, povu nian partisipasaun iha
politik, barak liu, hala’o liu husi partidu sira.
Se partidus la
iha, maka la iha forsa ida bele reprezenta povu nian intereses iha dulas
no kontrola governu. Iha situasaun ida nune’e nian laran, ema lubun oan
ida nebe kaer k’biit mesak, sei na’uk no susu povu nian bokur to’o
maran, tanba la iha forsa ruma mak defende povu nian intereses, hase no
halo kontrole ba sira nebe kaer ukun.
Tuir natural nian, partidu
sira harii iha hanoin, intereses, tendensias ho temperamentus la hanesan
nian leten. Tanba ne’e mak mosu partidu barak (multipartidarismo) hodi
bele representa tendensia politik ho ideolozika la hanesan sira ne’e.
Importante liu mak partidus ho kor politik oioin sira ne’e, hala’o sira
nian aktividades partidarias tuir regras no jogos demokratikas nian,
buka respeita malu nian hanoin, ses husi violensia, fo folin ba dialogu
hodi to’o iha konsensu politik ida. Ida ne’e importante tebes hodi bele
tau dame no estabilidade politik iha Timor.
Ema hotu hatene, iha
tinan 1975 nian laran, partidus sira han malu makaas. Maibe la’os
partidus mak sala, ema sira kaer partidus mak la hala’o politik tuir
dalan demokrasia nian, tanba sira seidauk tasak (imaturidade) iha
politik.
Ema baibain hateten, politik hanesan arte ida, hanesan
buat ida furak tebes bainhira ema hatene hala’o, maibe, se la hatene,
nian sei lori susar ba ema rasik. Tuku tudik mos arte ida, maibe se ema
la hatene uza tudik, nian sei ko’a ema nian liman rasik. Ema uza sala
tudik, ita labele hateten tudik la diak, maibe ema mak la hatene uza.
Iha politik mos nune’e, partidu politik nudar instrumentu ida, kaer hodi
ukun no halo kontrole ba governu, nune’e mos, partidu sira mak sei
aprezenta estratezias, programas ho projektus oioin hodi buka moris diak
ba povu tomak. Maibe, se ema sira kaer ne’e la hatene hala’o ho diak,
nian bele lori ameasa ba ema barak. Tanba ne’e, militantes partidus nian
mak tenki matam kro’at, hodi hili ema nebe bada’en duni mak dulas
partidu, nune’e hodi labele uza sala ou uza hodi halo violensia.
Iha
edukasaun politik, partidu nian ezistensia fundamental tebes. Se
partidu la iha mak demokrasia mos la iha. Bainhira demokrasia la iha mak
povu la iha direitu iha politik, la iha direitu atu ko’alia no funu ba
nian moris diak. La iha povu ida hakarak taka ibun, tanba ne’e, presiza
tebes partidus politik sira hodi tutan povu nian ibun hodi ko’alia no
defende povu nian interese tomak hamutuk ho governu ou iha parlamentu.
Edukasaun
politik atu la’o diak iha Timor, depende iha ulun politik ou politik
na’in hothotu nian hahalok. Buka hala’o demokrasia tuir lolos nian
regras ho prinsipius, la’os buka halo rasionalizasaun oioin ou halo
politik tuir “demagógica” no“maquiavelismo” nian nebe uza meius hothotu
hodi hetan poder no kaer metin poder to’o mate ou inventa fantasmas hodi
halo povu ta’uk hodi labele iha mudansas.
*Estudante de Sociologia e Planeamento iha Instituto de Ciências do Trabalho e da Empresa (ISCTE-Lisboa) no membru da RENETIL.
Artigu ne'e publika iha jornal STL no posting iha renetil@yahoogroups.com, 18/09/2000