POLITIKA TUIR PRINSIPIU ASU-KUTUN
Hosi: Carlos da Silva L.F.R. Saky*
Asu-kutun
baibain la tuur metin, haksoit ba mai hosi asu ida ba asu seluk ou hosi
asu ba ema hodi susu ran. Sira nia moris depende total ba sira nia isin
moris haksoit. Nune’e mós ita ema, balu halo politika tuir prinsipiu
asu kutun, haksoit hosi partidu ida ba partidu seluk.
Iha
razaun barak halo politiku ida sai asu kutun: kadeira, projektu, osan
ou benefisiu material seluk. Ne’eduni, politiku asu kutun maka sira
ne’ebé haksoit hosi partidu ba partidu hodi buka kadeira, projektu, osan
ou material seluk ba an rasik. Politiku asu
kutun nia objetivu prinsipal maka buat hirak ne’e, maibe sira mós ho
matenek falun metin no kaber sira nia objektivu.
Iha
Timor-Leste, ita nota buat ida. Iha deklarasaun afiliasaun politiku
balu hosi partidu ida ba partidu seluk, ita la rona buat seluk. Sira
hotu dehan ho lia-fuan tolu: “la hetan atensaun”. Povu baibain sira maka
halerik “la hetan atensaun”, ne’e signifika, la hetan serbisu, la hetan
bee moos, la hetan elektrisidade, la hetan ai-han, la hetan eskola, la
hetan tratamentu saúde ho seluseluk tan. Maibe ba politiku ida maka
dehan “la iha atensaun”, ne’e signifika la hetan projektu, osan, motor
ou kadeira.
Iha
politika ema ne’ebé tama hamutuk iha partidu ida tamba sira iha hanoin
hanesan hodi defende interese hamutuk ida bazeia ba prinsipiu ka
ideolojia ida ne’ebé sira hotu fiar loos. La iha partidu ida defende
interese ema ida-idak nian.
Iha
realidade, membru partidu sira fahe malu ho razaun oioin. Balu ba harii
partidu foun ou muda ba partidu seluk tamba la konkorda ho desizaun ka
politika partidu nian kona-ba kestaun prinsipal balu. Sira sente partidu
halo dezviu ona hosi ninia liña politika no prinsipiu ka ideolojia
ne’ebé foufoun sai baze hodi harii partidu nian. Grupu ida ne’e ita
labele klasifika ba iha politiku asu kutun basaa, sira fahe malu ou
hosik hela partidu la’os tamba kadeira ou projektu maibe tamba politika,
prinsipiu ou ideolojia.
Iha
mós politiku balu muda partidu tamba problema pessoal entre membru
partidu ida ho membru seluk. Ida ne’e mós labele klasifika ba politiku
asu kutun basaa, sira sai ba partidu seluk la’os tamba buka projektu ka
kadeira, maibe sai tamba imaturidade politika, la hatene distingi
problema politika ho problema pessoal.
Prinsipiu
politika, etika ho moral hanesan naha todan ida ba politiku sira asu
kutun. Atu sira bele haksoit livre no kamaan, sira soe tiha prinsipiu
politika, etika no moral ba kotuk. Sira kaer fali prinsipiu asu kutun
hodi halo politika. Prinsipiu ne’e hanorin atu sobrevive politika no
ekonomikamente presiza haksoit ba mai, haksoit hosi partidu ba partidu.
Ba politiku asu kutun sira, isin moris haksoit ba mai maka determina
susesu ida, la’os prinsipiu politika, basaa, konsistente defende
prinsipiu politika ida hanesan de’it insusesu ida. Tamba ne’e, sira la
kaer metin prinsipiu politika, maibe, sira rame-rame haksoit hodi buka
projektu, osan no kadeira. Balu iha sorte haksoit
kona buat ne’ebé sira buka. Sira ne’ebé seidauk hetan kontinua halo
manuver haksoit. Balu to’o manka no la hetan buat ida, fila hikas ba nia
knua ou partido tamba hahú konsiente katak, aat ka di’ak, ita nia knua
sempre di’ak liu. Sira ne’ebe fila ba nia knua, nia kamarada sira la
fiar kedas, presiza tempu hodi manan hikas konfiansa tamba ninia
kamarada sira uluk lakon tiha ona konfiansa no respeitu ba sira.
Iha
rai sira moris tuir demokrasia, politika asu kutun hanesan buat normal
ida, maibe tuir etika ho moral nian kondenavel tamba klassifikadu ba
grupu politiku ne’ebé buka lukru ho benefisiu ba an mesak, la’os ba
interese komum nian.
Asu kutun barak mate iha ema nia liman tamba nia lori katar ho moras ba ema. Nune’e
politiku sira asu kutun mós konsideradu hanesan moras ida, vírus ida
iha sosiedade nian laran tamba sira ne’e sinónimo ho la iha prinsipiu
politika, la iha etika ho moral no sai parazita ne’ebe hatene de’it
tabele hodi buka lukru ho benefisiu ba an mesak.
Timor-Leste
foin ukun-an iha tinan walu resin, buat hothotu hahú hosi zero,
ne’eduni politiku sira mós hahú halo politika hosi zero. Sira hahú hosi
eksperiensia la iha, hosi bolsa mamuk, hosi ki’ak. Ne’eduni sira ne’ebé
la iha prinsipiu metin sai hanesan asu kutun, haksoit ba mai hodi buka
projektu, osan no kadeira, hahalok ne’ebé sira rasik halo hodi hatun
sira nia dignidade rasik.
Iha
politika, buat ne’ebé politiku ida tuir loloos labele fa’an ou troka ho
kualker matéria ruma maka prinsipiu politika, ida ne’e maka sai hanesan
ita nia forsa. Maibe iha Timor-Leste oin seluk. Balu fa’an ninia
prinsipiu politika dala rua ou dala tolu ona hodi troka ho projektu,
osan no kadeira. Tanba halo politika tuir asu kutun, ne’eduni, maski
hetan kadeira, la iha autoridade moral no politika hodi impoem tamba la
hetan fiar ho respeitu hosi ema ruma, fiar ho respeitu ne’ebé fo forsa
autoridade hodi ukun.
Wainhira
halo politika hanesan asu kutun hodi halai tuir projektu de’it ka buka
kadeira de’it hodi hakat liu rai ketan etika ho moral, iha ne’e duni ita
sai ema falsu, la sai ona ita nia an rasik no la iha ona karakter ruma
ne’ebé ita atu orguillu ba. Wainhira ita troka ita nia prinsipiu ho
projektu, osan, motor, kareta ou kadeira, ita rasik kolu molik ita nia
an iha publiku no halo ema lakon respeitu tomak ba ita, basaa, ita lakon
ona ita nia karakter ho prinsipiu ne’ebé hanesan tadan importante ita
nia dignidade nu’udar ema nian.
Ema
balu, partidu maka haboot sira, se la ho partidu nem ema ruma kuiñese
sira. Partidu maka promove sira ba fatin aas (privilegiado) tantu iha
partidu laran nune’e mós iha instituisaun sira Estadu nian. Maibe
politiku balu la iha etika ho moral halo politika no ninia memoria badak
tebes. Hafoin hetan tiha buat hothotu hosi partidu, sira hanesan asu
kutun loloos hodi haksoit ba partidu seluk. Sira uza partidu hanesan
fatuk hodi haksoit. Konsege tiha buat ne’ebé sira buka, sira hakur ba
mota sorin hodi hamutuk ho partidu seluk mai hateten aat partidu ne’ebé
haboot sira. Ita nia katuas sira, maski la hatene sani no hakerek, no
la’os ema politiku, maibe sira hatene etika ho moral, tamba ne’e sira
sempre hanorin ba oan sira: “labele soe foer iha bikan ne’ebé uza hodi
han”. Politiku balu la tuir hanorin ida ne’e. Kadeira, projektu no osan
taka politiku balu nia matan, ne’eduni sira soe foer iha sira nia bikan
rasik.
Politiku ho sidadaun sira hotu presiza konsiente katak partidu la fo projektu no la
fahe osan ba ninia militante sira. Partidu so fahe projektu no fo
serbisu wainhira nakfilak an ona ba Governo. Nu’udar Governu labele fo
serbisu ka fahe projektu tuir kor politika maibe tenki tau matan ba povo
tomak. Partidu nia knaar maka rona no akomoda membru sira hotu nia
aspirasaun nune’e hodi ukun ou halo opozisaun ho di’ak hodi hadi’a rasik
moris povo nian.
Iha
politika, prinsipiu ho ideolojia nu’udar ahi-oan ida hodi leno dalan
hodi la’o tuir. Wainhira la iha ida ne’e maka halo ita nakdoku tamba la
hatene atu ba loos ne’ebé. Politiku ida dehan iha prinsipiu, wainhira
nia konsistente lori la’o nia hanoin ba oin, prontu trava kombate
politika ho se de’it hodi defende ninia partido nia hanoin ho programa, nia la sai asu kutun hodi hakuur mota no hakat liu lutu hodi buka projektu, osan no kadeira iha partidu seluk.
Ema
barak hakarak riku lalais ka hetan lalais kadeira, tanba ne’e, sira
halo politika hanesan asu kutun, maibe sira haluha, ho politika ne’ebé
hanesan sira halo, ema lakon daudaun respeitu ba sira. Ema ida la iha
prinsipiu ho espiritu nasionalizmu susar tebes trava kombate politika
boot, tamba ne’e, buat ne’ebé sira bele halo maka hanesan asu kutun ka
parazita. Hili dalan ne’ebé fasil, badak no seguru hodi subar an, maibe
hetan benefisiu politika no ekonomika ne’ebé boot ba an mesak.
Ita
tenki rekuiñese katak ita nia situasaun ekonomika maka la tulun hametin
ema nia prinsipiu ho ideolojia, tamba wainhira ema nia bolsa mamuk halo
nia prinsipiu politika ou ideolojia sai nakdoko. Situasaun ida ne’e
halo politiku barak sai hanesan asu kutun hodi buka moris.
Durante
Governu sei fahe projektu sira hanesan fahe rebusadu, politiku sira asu
kutun sei la hamrik metin. Sira sei haksoit ba partidu ne’ebé, lori
Governu nia naran, fahe projektu barak liu ou iha potensia fahe projektu
iha Governu ikus mai.
Politiku
asu kutun sira la dignifika partidu politika sira, basaa, partidu ba
sira nu’udar trampolin hodi buka projektu, osan no kadeira, la’os fatin
hodi defende interese em barak nian. Politiku asu kutun sira la buka
lori la’o projektu politiku ruma to’o rohan, buat ne’ebé sira buka maka
satisfaz sira nian interese rasik.
Iha
situasaun halai tun sa’en buka projektu, osan no kadeira nia leet,
felizmente sei iha politiku barak, emprezariu ho kontrator barak lakohi
sai asu kutun. Sira hamrik metin defende sira nia partidu. Sira hatudu
duni sira nia karakter no prinsipiu nu’udar ema politiku. Sira la fasil
fa’an sira nia prinsipiu ho ideolojia hodi troka ho projektu ou
benefisiu ekonomika. Sira ne’e maka nu’udar politiku sira ho dignidade,
politiku ne’ebé hatene etika ho moral. Ema ne’ebé iha prinsipiu sei
respeitadu liu duke ema ida iha osan barak maibe prinsipiu la iha ou
muda partidu beibeik tamba de’it projektu, osan no kadeira.
Nota: Publika iha Forum Haksesuk, edisaun 19 de Fevereiro 2011