Terseira Parte (Fim) Husi Saky nia Resposta ba Akita nebe Publika ona iha Timor Post, edisaun ohin, 2/07/2015
Aquita Tama Laka, Tama Sala
Carlos da Silva L.F.R. Saky
Companheiro Aquita hakerek: “Hahu hosi fin do ano 1994 hafoin
Carlos Saky tama iha Embaixada Amerika to’o iha dia 1 de Janeiro 1995
procesu luta ho partisipasaun Estudante ho Juventude nebe mak ba
Indonesia ho hanoin sai ba Portuggal liu hosi Suaka Politik laos RENETIL
maka mobiliza. Aksoens konkretas seluk hanesan jovens balun be tama
embaixada Australia, Japao, Canada, husi tinan 1995 – 1998, balun
RENETIL organiza, barak liu maka grupos seluk maka organiza. La os
RENETIL mesak!” Hahu husi 1995, depois de aksaun Jovens Mate Restu 12 de
Novembro iha embaixadas Finlandia nó Swedia, nó hare ba situasaun iha
Timor Leste laran manas tebes, jovens barak husi Timor Leste hahu sai nó
ba Jakarta. Iha Jakarta sira hetan tulun husi maluk timor oan balun nó
grupus estudantes Indonesia, tulun husi Suadoso Haji Princen, sira hahu
tama embaixadas nudar instrumento de luta politika nó nudar meios atu
bele sai ba liur. Aksoens suaka politik laos RENETIL maka koordena.”
Hatan ba companheiro Aquita: Aquita dala ida tan hakerek arbiru
de’it. Hau ho RENETIL la klaim iha pajina ruma katak asaun suaka politik
sira koordena tomak husi RENETIL. RENETIL so organiza mesak mak suaka
iha 1989 iha embaixada Japaun ho Vatikanu, iha embaixada Amerika iha
1994, iha embaixada Japaun iha 1995 nebe estudantes hamutuk 21 sai ba
Portugal, iha embaixada Australia iha 1996 nebe estudanti sira hela
durante fulan ida resin iha embaixada ne’e nia laran no iha embaixada
Austria nian iha 1997 lori naran IMPETTU nia naran. So suaka sira halo
iha emabaixada Amerika iha 1994 ho nebe halo iha emabaixada Japaun iha
1995, mak halo joven ho estudanti sira sai ba li’ur, mas sira seluk la
sai ba liur maibe bolu deit komunidadi internasional nia atensaun ba
problema Timor-Leste nian. Suaka barak liu mai husi joven sira nia
inisiativa rasik tanba hetan persegisaun husi militar Indonesia sira no
RENETIL mos laiha kbiit atu impede sira.
Companheiro Aquita hakerek: “Iha Jakarta RENETIL la iha
estrutura organizasaun, iha deit maun ida naran Domingos maka hela ho
kamarada Teodolo. Maun Domingos iha relasaun diak ho jovens, estudantes
timor oan seluk ke hela iha Jakarta.”
Hatan ba companheiro Aquita: Los duni, to’o 1994, Domingos Soro
mesak mak hela iha Jakarta, maibe hahuu husi 1995, RENETIL iha ona ninia
estrutura iha Jakarta nebe bolu UNER Haksolok lidera husi Carlito
Zesepol Caminha. Aquita bele lee: “RENETIL foin loke liras ba Kapital
Indonezia nian iha tinan 1995, no hili Zésopol Caminha mak hanesan
Responsavel Prinsipal ba UNER Haksolok (Jakarta) nian. Elementu RENETIL
nian aumenta ba beibeik iha Jakarta, la’os de’it tanba sira husi Bali,
Malang ho Yogyakarta mak muda ba iha ne’eba, maibe sira konsege rekruta
rasik estudanti timoroan sira nebe ba estuda iha Jakarta hafoin masakre
Santa-Kruz”(Pag. 138). Tan ne’e ladun los bainhira Aquita dehan
RENETIL laiha estrutura iha Jakarta. Bele dehan, RENETIL nia sede
funsiona iha Pisangan, Jakarta. Membro AST/PST balun mos ba toba iha
Pisangan ne’e.
Companheiro Aquita hakerek: “Enquanto Carlos Saky ho Membro RENETIL
balun continua hala’o propaganda hasoru organizasaun Resistensia seluk
ho sira nia lideranca Shalar Kosi FF hodi hato’o ba Comandante em Chefe
das FALINTIL Maun Xanana Gusmao iha Cipinang katak organizasaun ida ne’e
kontra CNRM kontra Xanana so RENETIL deit mak Representa Estudante
Timor Oan, timor oan seluk hamutuk servisu hela iha tarefas de Luta
Klandestina. Liu liu tan servisu iha Comandante em Chefe das FALINTIL
nia ordem. Hanesan exemplo ida tan, Kamarada TERUS, Constancio Pinto (
actual vice ministru MCIA) bainhira atu sai ba liur liu husi timor oan
sira iha Jakarta ne’ebe maka la os RENETIL nia membro. TERUS ba Jakarta
akompanhado husi Nathan ( Sr. Hernanio Coelho, actual Ministro Negocios
Estrangeiros), Nathan la os membro RENETIL. Nathan entrega TERUS ba
timoran oan sira iha Jakarta. Hafoin timor oan sira iha Jakarta buka
dalan trata nia passaporte, hamtuk ho irmao Domingos Soro maka tulun
TERUS sai ba rai liur via Macau. TERUS tenki konta historia hirak ne’e
ba Saky. TERUS tenki fo rekoinesimentu katak timor oan sira be tulun nia
sai ne’e iha papel importante ida. TERUS nudar Secretario Comite
Executivo, ema direksaun Luta nian ida mos, maka sybar hela hamutuk ho
timor oan sira iha Jakarta. Ne’e risku bot ida, se ema kaer nia timor
oan sira ne mos sei la eskapa tortura. RENETIL nudar organizasaun la
hola parte iha organizasaun TERUS atu sai ba rai liur. Maibe TERUS antes
ne’e besik liu RENETIL. Nusa la husu tulun ba RENETIL? Ne hatudu katak
ema hotu servisu ba Ukun an.”
Hatan ba companheiro Aquita: Hau esplika ona iha leten, RENETIL
la klaim buat ida, Comando Superior da Luta mak halo rekuinesimentu
katak RENETIL mak reprezenta estudanti sira. Haree iha saudozu Hodu Ran
Kadalak nia surat ho data 1989. Neduni lalika fila lia tun sa’en!
Kona-ba companheiro Constancio Pinto, karik Aquita onestu, tuir lolos
konta mos se mak simu companheiro Constancio Pinto iha Denpasar depois
lori ba Malang. Atu fo hanoin de’it ba Aquita, iha Denpasar, companheiro
sira Rui Maria de Araujo (atual PM), Marito Belo (matebian ona) ho
Lucas Soares mak simu companheiro Constancio Pinto. Sira na’in tolu
mesak militanti RENETIL hotu. Husi Denpasar, companheiro Lucas Soares
mak lori ba Malang, hela iha fatin ida nebe iha mos membru militanti
RENETIL sira iha ba, hanesan Jose Neves, Bendito Freitas, Afonso Aleixo,
Antonio Kamerum. Antonio Lopes ho Hernani Coelho mos hela iha fatin
ne’e hotu. Husi ne’e mak Hernani Coelho lori companheiro Constancio
Pinto ba Jakarta. Iha Jakarta foufoun hela iha Martinho Pereira
Rodrigues nia fatin, depois Soro mai foti nia hodi lori ba hela ho fali
Ano Gusmão, maun boot Xanana Gusmão nia alin nia fatin. Hela iha neba
to’o fulan depoisde trata dokumentu hotu mak foin sai ba li’ur. Domingos
Soro ne’e militant RENETIL, Sekretariu Rejiaun RENETIL iha Surabaya
nian mak muda ba Jakarta depois de hetan perseguisaun husi militar
Indonezia sira tanba iha 1990, hamutuk ho companheiro Constancio Pinto
ho sira balun tan, lori jornalista Robert Domm ba hasoru maun Boot
Xanana Gusmão iha ai-laran. Neduni lalika shock tahu bainhira hatene
buat rohan oan ida.
Kona ba AST kontra maun boot Xanana Gusmão nudar Prezidenti CNRM nian
la’os propaganda, maibe realidadi. Tanba sa companheiro Avelino sai husi
RENETIL hodi harii fali FACLITIL? Karik companheiro Aquita la hatene
diak liu le tan hau nia livru hodi kumprende liu tan. Companheiro
Avelino Coelho sai husi RENETIL tanba nia kontra desizaun Comando da
Luta nian ka maun Boot Xanana Gusmão, Maun Hunu ho Maun Hodu nian, nebe
husu ba estudanti sira atu adopta fali prinsipiu apartidariu.
Companheiro Avelino la aseita no kontra ida ne’e mak nia sai husi
RENETIL hodi harii FECLITIL hodi luta tuir nafatin FRETILIN nia hanoin,
maski Maun Hunu ho saudozu Hodu rasik husu atu estudanti sira tenki
apartidariu. Iha surat Hodu ho Hunu nia haruka ba RENETIL, iha fulan
Marsu tinan 1989 hanesan tuir mai: “Companheiro Xanana Gusmão,
Komandanti FALINTIL nian, ninia lia-fuan nebe hakerek iha surat no
haruka ba imi hanesan ami hotu nian… Ami mos hakarak aproveita biban
ne’e hodi manifesta mos ami nia total no inkondisional solidariedadi ba
Juventudi Estudantil Patria nian, hatuur kestaun balu nebe ami hanoin
sai urjenti hodi haberan no hametin imi nia organizasaun. Ami mos iha
hanoin hanesan katak DI’AK LIU RENETIL SAI ORGANIZASAUN APARTIDARIA IDA,
ka di’ak liu, la tuir partidu ruma... RENETIL ….tenki harii husi
organizasaun masa estudantil ida loloos, no, ba ida ne’e, tenki harii
husi baze luan ida hodi bele mobiliza Juventudi estudantil tomak no
halibur hamutuk iha ideal ida de’it, mak Libertasaun ba Patria...
Diskusaun politik ho ideologis sira, interese sira meramente
[semata-mata] partidariu, di’ak liu tau ba sorin tanba kestaun sira ne’e
la vale buat ida kompara ho sira seluk. Buat nebe bolu ita hodi hamutuk
no kusta ona ran barak tebtebes no sei kusta tan sakrifisiu ho ran –
LIBERTASAUN ba PATRIA – ohin, iha tempu funu laran, husi kriminoza
okupasaun militar Indonezia nian no, aban - iha dame ho hakmatek -,
husi hamalaha, terus no ki’ak nebe hatodan ita nia Povu (DRT 07191.054; Saky:
96). Iha surat Komandanti Xanana Gusmão nian ida, ho loron 30 fulan
Juilu tinan 1994, haruka ba Rui [Lourenço da Costa], ne’ebe koalia
kona-ba companheiro Avelino Coelho kontra CNRM hanesan tuir mai: “Avelino
peão avançado Abílio Araújo nian. Avelino hatene ko’alia contra
credencial nebé ha’u passa ba RH [Ramos-Horta]. Né la iha ema seluk mak
fo hatene nia, ha’u seguro katak Abílio Araújo mak fo hatene “cara”
[dalan] oin sa ha’u passa credencial ba RH. Problema la’os “cara”,
problema se mak merece ha’u nia confiança i se ita nia funu exige atu
toma posição ida né. Maibe Avelino haluha nia funda AST ho gato-pingados
[ema musan] nain hira iha nia sorin. Avelino haluha nia Feclitil ema
oan nain hira... Avelino uluk CONTRA ideia CNRM nian atu halibur
Juventude tomak ba princípio apartidarismo. Avelino contra CNRM, Avelino
contra CE/FC, Avelino contra Plano de Paz CNRM. Fretilin oan balun mos
sei hakarak hatudo an dehan ‘corpo e alma’, mas lolós nem corpo nem
alma, porque sira estraga deit Fretilin. Avelino uluk, husi kakutak to’o
ain-kukun, corpo e alma [isin no klamar] Fretilin. Ohin, cria AST. Nia
mak hamate Fretilin! Abílio Araújo, defende mate an Fretilin comanda
funu, nia ULUN BOOT FRETILIN no fim nia mak haksoit sai husi Fretilin e
ba monu iha Mba Tutu [Tutut, Soeharto nia oan feto] ho Chico Lopes nia
laço” (DRT 06233.056: 3-4, 6; Saky: 219).
Liafuan sira iha leten la’os hau nian, nein RENETIL nian maibe saudozu
Hodu ho Komandanti Xanana Gusmão nian. Serake Aquita atu dehan saudozo
Hodu Ran Kadalak ho maun Boot Xanana Gusmão mos hakerek buat bosok
de’it? Refleksaun ida ba Aquita, diak liu lee tiha livru mak hakerek
para labele runguranga deit no sein fundamentu.
Companheiro Aquita hakerek: Hafoin akompanha lalao’ok Membro
RENETIL sira ne’e hotu, Grupo ONZE DOZE hamutuk ho tiu Marito Reis (Eis
Secretario Estado Veteranos tempo AMP) ho Tiu Albino Lourdes estabelece
fila fali ligasaun ba Comandante em Chefe das FALINTIL Maun Boot Xanana
ho Shalar Kossi FF. Iha dia 1 de Janeiro 1995, Shalar Kosi FF ba visita
Cipinang hodi Comprementa Comandante em Chefe das FALINTIL, Maun Boot
Xanana. Iha momento neba Membro RENETIL balun mos iha sala de espera
visitantes hare nó hakfodak wainhira Maun Bo’ot bolu Shalar Kosi FF
hamrik hakoak malu pois hamrik ketak hodi sira nain rua koalia. Iha
momento ida neba hamate kedas Propoganda Carlo Saky ho Membro RENETIL
sira seluk kona ba Avelino Coelho, AST kontra CNRM kontra Maun Bo’ot
Xanana. Iha loron ne kedas Comandante em Chefe das FALINTIL fo’o sai
sirkular ida hodi hateten katak “Tinan 1995 ne tinan Unidade nian”.
Hatan ba companheiro Aquita: Aquita, nusa mak durante tinan 1993
to’o 1995, companheiro Avelino hela iha Jakarta, nusa mak iha periodu
ida ne’e, ema barak ba hasoru Komandanti Xanana Gusmão, nusa mak
companheiro Avelino la ba hasoru? Nusa mak so depoisde 1995? Depoisde
1995, hau ka RENETIL la koalia ona kona-ba companheiro Avelino ho AST
kontra CNRM ho Maun Boot Xanana Gusmão tanba sa? Atu Aquita hatene, iha
dia 14 de Abril de 1995, AST halo deklarasaun submisaun ba CNRM. Parte
balun husi deklarasaun AST nian hakerek hanesan ne’e: “Que na luta
pela libertação de Timor-Leste a AST aceita, respeita e considera o CNRM
como única estrutura de capacidades cabais para determinar pelo futuro
de Timor-Leste. E que a AST não questiona e nem questionará a liderança
do irmão Xanana Gusmão” (DRT 05000.148; Saky: 81).
Tanba companheiro Avelino ho PST deklara ona submisaun total ba CNRM ho
Maun Boot Xanana Gusmão mak la iha mos razaun ba se deit atu lahako’ak
companheiro Avelino ho PST. Tanba luta ba ukun-an presiza unidadi entre
Timoroan sira. Ema hotu nebe hatene portugues, haree ba deklarasaun
ne’e, persebe ho diak tebes katak antes ne’e AST la aseita, la respeita
no la konsidera CNRM nudar estrutura maxima no unika rezistensia nian no
AST kestiona lideransa maun Boot Xanana nian nudar Presidenti CNRM
nian. Tanba ne’e, ho deklarasaun ne’e foin companheiro Avelino Coelho ho
AST deklara, aseita, respeita no konsidera CNRM nudar estrutura maxima
rezistensia nian no nune’e mos foin mak deklara la kestiona no la sei
kestiona tan lideransa maun Boot Xanana Gusmão nian. Repete tan dala
ida, katak antesde deklarasaun ne’e AST la aseita, la respeita, la
konsidera CNRM nudar estrutura maxima Rezistensia nian no sempre
kestiona lideransa Maun Boot Xanana Gusmão nian nudar Prezidenti CNRM
nian no Komandante Xefi FALINTIL nian.
Antes de AST halo deklarasaun ne’e, Komandante Xanana Gusmão hakerek
surat ida, ho data 30 de Julho de 1994, haruka ba Rui Lorenço, membro
AST ida, hakerek hanesan ne’e: “Ha’u fiar katak Avelino muda an ona.
Maibe hanesan hau hatete. So nia [Avelino Coelho] halu declaração ida
katak submete total ba CNRM e katak nia anula tiha ona AST” (DRT 06233.056, p. 7).
Kona-ba companheiro Avelino ho AST la submete ba CNRM ne’e, Komandante
Lere Anan Timor mos hakerek surat ida ho data 7 de Janeiro de 1999,
haruka ba Lulik, membro AST/PST ida hanesan ne’e: “Ha’u hanesan autor
ba dokumentu nebe PST aproveita ona hodi halu manipulasaun politik hodi
hamosu roptura iha FALINTIL sira nia leet, hamosu deskonfiasa ho
deskontentamentu nebe hamosu husi politik-na'in sira meia tijela PST
nian, ha’u nia estima ba ha’u nia Komandanti kontinua no sei kontinua
patente nafatin iha ha’u nia ispiritu to’o ha’u nia mate karik funu ne’e
husu hodi fo ha’u nia moris rasik, hodi defende direitu sira aas liu
Povu Timor-Lorosa’e nian. La iha no la sei iha ROPTURA, hanesan
politik-na'in meia tijela sira PST hateten… PST nudar partidu Politik
dehan respeita maun XANANA hodi lidera Rezistensia, maibe PST, la
hakru’uk ba CNRT nebe maun XANANA nudar ninia PREZIDENTI.” Ne’e
Komandante Lere nia surat nebe haruka ba PST, la’os hau nia surat.
Aquita bele ba konfirma ba Komandanti Lere enkuantu nia sei moris.
Companheiro Aquita hakerek: Carlos Saky haluha, ou parece
lahatene, katak hahu husi 1995 iha Cipinang Maun Boot Xanana orienta
timor oan balun hahu Guerrilha Urbana ho estabelesimento BRIGADA NEGRA
nudar forsas espesiais FALINTIL nian.
Hatan ba companheiro Aquita: Hau la hakerek kona ba Brigada
Negra, hau hakerek kona-ba RENETIL, neduni la iha nesesidadi ba hau atu
hakerek kona-ba organizasaun sira seluk ho proporsaun nebe hanesan ho
RENETIL.
Companheiro Aquita hakerek: “Preciza repete dala ida tan
“RENETIL la Representa Estudante Timor Oan tomak iha Indonesia ho
Portugal iha tempo Resistencia luta ba Ukun Rasik A’an”. RENETIL
representa grupo ida, maibe la os tomak iha Luta de Libertasaun iha
FRENTE CLANDESTINA. Ita labele foti ita nia an, haluha ema seluk nia
kontributos ba Luta!
Hatan ba companheiro Aquita: Repete beibeik buat falsu ida nebe
la konvense ema ruma, tanba iha livru laran laiha klaim ruma ba ida ne’e
hanesan esplika ona iha leten.
Companheiro Aquita hakerek: “Iha Carlos Saky nian livro nebe
nia hakerek kona ba RENETIL ho linguagen nebe nakonu ho kontinuasaun
propaganda hasoru OJECTIL/FECLETIL/AST liu-liu lideransa PST agora,
hatudu momos Carlos Saky sei mai ho hanoin ida procesu construsaun
estado nebe ema hotu hotu esforsu lao ba oin hari estado ida estabel,
maibe Carlos Saky kontinua nafatin ho hanoin ida nebe uluk nebe Carlos
Saky ho membro RENETIL balun halo iha Jawa Indonesia aproveita hosi mosu
diferensa ideas entre Lideransa OJECTIL/FECLETIL/AST ho Comandante em
Chefe das FALINTIL, Maun Bo’ot Kay Rala Xanana Gusmao, hodi hamosu
rumoris kona ba Avelino Coelho Shalar Kossi FF katak uluk kontra Maun
Bo’ot Xanana Gusmao.”
Hatan ba companheiro Aquita: Aquita bele lee rasik surat
Komandante Xanana Gusmão nian ho komandante Lere nian. Ita seidauk
koalia kona-ba surat husi Komandante Konis nian, Saudozu Keri Laran
Sabalae ho saudozu Hodu Ran Kadalak nian. Sera ke surat husi Komandanti
ka lider Rezistensia sira ne’e nian falsu hotu ka rumoris? Diak liu ba
Aquita, enkuantu maun Boot Xanana Gusmão ho maun Boot Lere sei moris,
diak liu ba konfirma rasik ba sira konaba autentisidadi surat sira ne’e
no buat sira nebe sira hakerek ne’e rumoris ka realidadi.
Propaganda ne’e bainhira ita hakerek buat ida bosok. Maibe hakerek buat
ida bazeia ba dokumentu istoriku husi ema istoriku sira Rezistensia
nian, sa tan autor balu nebe hakerek surat sira ne’e sei moris la’os
propaganda. Propaganda ka rumoris mak hanesan Aquita halo ne’e. Tanba
Aquita la konsegue temi no hatudu evidensia ruma hodi prova ninia
akuzasaun sira. Nein iha dokumentu rohan oan ida husi rezistensia nian
hodi suporta nia hakerek. Ida ne’e ema bolu propaganda baratu nebe ninia
valor zero.
Ema sira senti-an kanek mak hakarak subar-an iha prosesu konstrusaun
estado nian okos hodi ema labele hakerek buat ruma konaba istoria metan
balun nebe uluk sira karik involve iha laran. Companheiro Avelino Coelho
sai husi RENETIL la’os rumoris. Companheiro Avelino Coelho sai husi
RENETIL tanba kontra Comando Superior da Luta nia orden atu estudanti
sira adopta prinsipiu apartidariu. Companheiro Avelino Coelho ba harii
FECLITIL depois ba AST hodi kontinua kaer metin ba prinsipiu partidariu
nebe kontra Comando Superior da Luta ninia orden. La’os rumores!
FECLITIL/AST/PST dehan komunista mos la’os rumoris ona, tanba Aquita
rasik hakerek ona artigu rua hodi konfirma ida ne’e.
Karik Aquita seidauk hatene saida mak naran istoria diak liu ba husu ba
ema istoriador sira bele esplika. Istoria ne’e ema atu hakerek buat sira
nebe akontese tiha ona iha pasado, la’os hakerek buat sira nebe agora
la’o hela ou futuru nian. Se istoria labele hakerek kona-ba buat sira
passado nian ho hanoin nebe sala boot husi Aquita nian ne’e, ne’e
signifika labele hakerek istoria, tanba bainhira hakerek istoria kona-ba
buat sira passado nian, Aquita interpreta tuir miopes nian katak lori
fali buat sira uluk nian mai agora, neduni labele hakerek kona-ba
istoria. Maibe Aquita haluha tiha katak ema hakerek istoria nudar
memoria ida kona-ba akontsimentu sira iha passado atu husik hela ba
jerasaun sira mai, la’os atu lori fali buat sira uluk nian mai atu
hala’o fali iha moris ohin loron nian. Istoria tuir Aquita nia ne’e mak
hakerek kona-ba buat diak de’it, tanba ne’e mak nia hakarak tenki tuur
hamutuk halo konsensus atu halo interpretasaun oin ida deit. Se
interpretasaun lahanesan labele hakerek. Ba Aquita buat sira aat tenki
subar. Aquita hakarak tenki halo konsensus ba istoria hodi ita rame-rame
halo manipulasaun ba istoria, hodi ita bele hetan interpretasaun ida
deit ba istoria. Aquita nia istoria ne’e so serve iha Koreia do Norte
nian, hanesan ho Kim Jon Un nian, interpretasaun ne’e tenki ida deit, se
liu ida tenki oho ou kaer sulan iha kadeia.
Companheiro Aquita hakerek: “Laiha procesu luta ida mak laiha
diferencas ideias. Processu luta hotu hotu iha vida moris nian sempre
lao ho diferencias ideias. Divergencia sira ne’e tau hamutuk mak mosu
solusaun ida iha future. Hanesan Eis-Comandante em Chefe das FALINTIL
rasik hateten iha nia diskursu Jantar despedida Bloku Governasaun iha
Hotel Novo Turismo;
“Uluk iha ailaran wainhira hau halo mudansa nó desolve RDTL, altera
linhas estrategicas de Luta iha ano 80 to’o 86, iha ema nain rua deit
mak kontra hau, ida mak Mauk Moruk, Comandante Brigada Vermela, Mauk
Moruk kontra ho kilat to’o ikus tun mai rende tia ba TNI. Ida maka
aktual Secretario Estado Avelino Coelho, Avelino Coelho kontra ho
kaneta/lapizeira, nia hakerek ba hau argumenta no kontinua fo
contribuisaun nafatin ba luta ukun rasik aan”.
Hatan ba companheiro Aquita: Dala ida tan Aquita nega matan mean
katak AST ka companheiro Avelino la kontra Komandanti Xanana Gusmão.
Maibe tuir mai nia mak dehan rasik katak Komandanti Xanana Gusmão
hateten katak uluk ema rua deit, Mauk Moruk ho Avelino Coelho de’it mak
kontra nia. Aquita hakerek tiha hotu buat hirak ne’e depois mak mai
dehan fali propaganda falsu ka rumoris. Aneh tebes!
Companheiro Aquita Hakerek: “Carlos Saky mosu ho livro nebe
nia hakerek kona ba istori RENETIL atu ema hotu bele hatene Naran ida
Carlos Saky, maibe Manipulasaun Istoria sei lori Carlos Saky ho
lideransa RENETIL nian balun nebe lidera ona partido sei hetan susar
tamba koalia kona ba istoria tenki koalia lolos, se ita bosok istoria
luta nian, susar sei hasoru ita tamba esencia hosi luta ba ukun rasik
aan ida ne’e mai hosi partisipasaun ema hotu nian. Wainhira ita hakerek
la respeita ema barak nia partisipasaun, mak ran sira ne’e sei babeur
ita ida nebe hakerek ne’e.”
Hatan ba companheiro Aquita: Hau la presiza ema atu hatene ka
temi hau nia naran. Se ohin loron ema ruma hatene Saky, ne’e tanba
Aquita nia propaganda rasik mak populariza naran ne’e. Pelo menos amigo
Indonezia ida naran Wilson kuinese netik se mak naran Carlos Saky, tanba
ne’e mak bainhira rejimi Soeharto nia ema sira kaer nia hodi soe tama
iha kadeia laran, Wilsom haruka bileti ida liu husi Aquita rasik hodi
hato’o hela ba Saky iha Potugal katak ema kaer tiha ona nia (Wilson) no
dadur hela iha Cipinang hamutuk ho Komandanti Xanana Gusmão.
Companheiro Aquita hakerek: “Hanesan le nain, hau tenta le,
buka pajina por pajina, hakarak atu hetan pajina balun keta hakerek kona
AST ida nebe uluk Carlos Saky lanca kampanha katak AST ne’e la fiar
maromak, anti igreja katolika no AST ne’e KOMUNISTA. Maibe hau la hetan.
Loke pajina por pajina, hakarak atu hetan liafuan nebe uluk, durante
Luta Klandestina, hateten AST ne’e Dubes keliling Siku Lopez da Cruz
nian, maibe hau la hetan. Sekarik sei iha volume kedua sebele hakerek
hotu issue sira nebe uluk Carlos Saky ho membro RENETIL balun Lanca hodi
hetan confianca hosi commando da luta.”
Hatan ba companheiro Aquita: Aquita ninia filalia tun sa’e ema
nota momos los, karik bosok mos. Dehan loke livru pajina ida-idak hodi
buka parte nebe hakerek kona-ba AST Komunista. Aquita la hetan duni
tanba la lee livru ne’e. Se Aquita lee karik, iha pajina 203, Aquita
hetan rasik ninia hakerek iha Facebook Grupo Emerging Leadership in
Democracy iha loron 25 fulan Dezembru tinan 2012. Iha posting ne'e
Aquita rasik hateten OJECTIL ho FECLITIL komunista. Aquita hakerek
hanesan ne’e konaba OJECTIL ho FECLITIL nebe hau publika hikas iha hau
nia livru: “Iha ita nia funu Avelino Coelho inkluidu iha ida husi
fundador organizasaun sira juventudi nian to’o organizasaun politik. Iha
tinan 1981 bainhira Xanana harii PMLF [Partidu Marxista Leninista
FRETILIN] iha ai-laran, iha Dili Avelino Coelho hamutuk ho nia maluk
sira harii OJECTIL (Organizasaun Juventudi Komunista Timor-Lorosa’e),
iha tinan 1986 bainhira Avelino Coelho iha Bali – Indonezia, nia mos
nudar ema ida nebe aktif harii RENITIL [RENETIL], tanba nia nudar
fundador OJECTIL nian iha Indonezia, Avelino Coelho harii ona FECLITIL
(Frenti Estudantil Komunista ba Libertasaun Timor-Lorosa’e)”.
Aquita hakarak hatene se mak dehan AST Dubes Keliling Chico Lopes, maun
boot Xanana Gusmão rasik mak dehan no hakerek hanesan ne’e: “Fulan
tolu ona mak ha’u la utiliza ona kanal ne’e, ami deskonfia ona no ikus
mai ami konfirma no prova katak iha ligasaun ka iha Fitun Fuik,
prezidenti AST nian influensia okos; ema ida ne’e mak piaun avansadu AA
nian no joga ho Chico Lopes” (DRT 05010.117). Bele ba konfirma rasik ba maun Boot Xanana Gusmão, tanba nia mak hakerek.
Karik los bainhira hau la dehan no la hakerek duni katak OJECTIL ho
FECLITIL ne’e komunista tanba ne’e Aquita la konsegue hetan iha livru
laran ka iha dokumentu ruma husi hau nebe dehan organizasaun 2 ne’e
komunista. Karik iha tempu neba hau ou membru RENETIL ruma dehan AST
komunista mos la sala, tanba Aquita rasik agora mai konfirma liu husi
ninia artikel ida nebe hau publika ona iha livru laran iha pajina 203.
Afirmasaun ne’e agora sai forte liu tan tanba iha 2014, tinan kotuk,
Aquita mai reforsa tan deit nia artikel ida nebe nia posting ona iha
facebook iha tinan 2012 hodi hateten AST ne’e komunista hanesan Aquita
rasik hakerek artikel ida ho titulu “Lere Sahe Shalar Kosi FF (Avelino
Maria Coelho da Silva), iha nebe Aquita hakerek hanesan ne’e: “Pada
tahun 1981, ia [Avelino Coelho] terlibat dalam pembentukan OJECTIL, yang
menetapkan sendiri sebagai sebuah organisasi pemuda Marxis”.
La’os membru sira AST nian, inkluindu Aquita rasik mak halo klaim katak
OJECTIL mak muda ba FECLITIL depois ba AST? Se OJECTIL ho FECLITIL
komunista, halo nusa mak AST la’os komunista fali? Aquita hakerek tanba
la le livru, neduni hakerek oho an rasik. Aquita mos klaim katak AST/PST
mak kontaktu uluk ho Wilson ka PRD, nune’e hau hakarak atu halo mos
referensia ruma ba Wilson nia hakerek iha ninia livru “A Luta Continua!”
Iha livru ne’e Wilson hakerek: “Latar belakang PST juga terkait
dengan fraksi revolusioner gerakan pembebasan Timor Leste yang merupakan
pecahan dari Fretilin… Partai ini berdasar pada prinsipi-prinsip
filosofi dan organisasi Marx dan Lenin dan melakukan strategi
revolusioner dalam perjuangan pembebasan nasional. (Wilson:
207), Ne’e hatudu momos katak AST/PST ne’e komunista duni hanesan Aquita
rasik hakerek. Nusa mak dehan fali hau ho RENETIL mak lansa kampaine ka
propaganda katak AST Komunista?
Companheiro Aquita hakerek: “Ho hakerek ida ne’e, hau la iha
objektivu atu dehan livro Saky nian ladiak. Lae! Hau so hakarak dehan
katak ita hakerek labele haluha maluk seluk nia aksoens. Luta ba Ukun An
ne’e ita konsegue tamba FRENTE tolu ne’e hotu fo nia kontribuisaun.”
Hatan ba companheiro Aquita: Aquita karik la kumprende hau
esplika tan dala ida, livru ne’e hakerek kona-ba RENETIL, neduni la’os
ba hakerek hotu fali kona-ba organizasaun sira seluk ka frente tolu funu
nian. Uluk maun boot Xanana Gusmão koalia iha CCD katak, sei fo fiar ba
Dr. Rui Maria de Araujo mak sei lidera ekipa ida atu hakerek kona ba
historia luta Timor nian. Kuandu hakerek ona kona-ba luta historia Timor
nian mak foin bele hakerek hotu konaba Frente hotu-hotu nia
kontribuisaun, mas hau bele garante ba Aquita nein ema hotu nia naran
sei mosu hotu iha livru ne’e nia laran.
Atu fo hanoin deit ba Aquita, bainhira Dom Carlos Felipe Ximenes Belo
hakerek kona-ba “A Guerra de Manufahi”, nia koalia deit kona-ba buat
sira hadulas iha akontesimentu revolta Dom Boaventura nian, nia
lahakerek kona-ba revolta sira iha fatin seluk. Se Dom Carlos hakerek
kona-ba Revolta sira iha Timor laran tomak, konserteza nia sei halo
referensia ba revolta tomak nebe akontese iha Timor laran tomak hanesan
Geoffrey G. Gun hakerek kona-ba “Timor Loro Sae 500 anos” nebe halo
referensia ba revolta oioin iha Timor. Ema hotu hakerek hanesan ne’e,
depende ema ne’e hakerek kona-ba saida, buat sira seluk nebe la’os sai
hanesan sira nia foku ou alvu, sira temi liu deit. Hau mos hanesan, hau
hakerek kona-ba RENETIL, tanba ne’e laiha nesesidadi ba hau atu hakerek
hotu saida mak uluk organizasaun sira seluk halo, maibe hau bele temi
liu de’it kuandu iha ligasaun ruma ba malun.
Espera ho resposta no esklaresimentu ne’e publik bele esklaresidu ona
katak, buat sira companheiro Aquita hakerek mesak falso deit, laiha ida
mak los.
)* Terseira Parte (Fim) Husi Saky nia Resposta ba Akita nebe Publika ona iha Timor Post, edisaun ohin, 2/07/2015